90 јаш јажап, 3 ӱйеге јетире бала-барказына баш, курчуу-куйак болуп, от-очогыныҥ кӱлин соотпой јарык сагыш-санаада отурганы - сӱӱнчиниҥ сӱӱнчизи, јаш ӱйеге јакшынак тем… Бу айдылган кӧдӱриҥилӱ сӧстӧрдиҥ учурын ӧкпӧ-буурла тереҥ оҥдоп, акту кӱӱнимнеҥ оморкоп ло кӧӧрӧп, Улаган јуртта јадып турган тоомјылу Пана Оруспаевна ла Лазарь Васильевич Танзаевтер керегинде бичийдим.
2020 јылдыҥ баштапкы кӱндеринде Пана Оруспаевна ла Лазарь Васильевич эки юбилейлик байрамын ӧткӱрген:
1 - чаган айдыҥ 20-чи кӱнинде экилбезине 90 јаш толгон;
2 - биле тӧзӧгӧнинеҥ ала ӧмӧ-јӧмӧ јӱрген 65 јылын темдектеген.
Бу юбилейлик байрамдар јаҥыс та аймак эмес, је онойдо ок республикан кеминде сӱрекей бийик учурлу деп, кыйалта ла кемзиниш јогынаҥ темдектеер керек. Нениҥ учун дезе јӱрӱмде эки кижи эштежип, экилбезиниҥ кара чачы кажайып, теҥ-тай ондый јаан јаш јажаганы – ол албаты-јон ортодо јокко бодолду. Кезикте кандый бир ӧрӧкӧн јаан јашка јетсе де, эжин јылыйткан - тул болотоны јажыт эмес.
Бу эки карганактыҥ јаш тужы тӱӱкиниҥ эҥ ле кӱч ӧйлӧрине келишкен: ороондо кызалаҥду јылдардыҥ ла Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ салтары экилбезиниҥ ойноп, кӧкӱп јӱретен јаш ӧйин айрып алган дезе јастыра болбос.
Ӧткӧн чактыҥ ыраак јылдарын карыкчалду эске алып, јӱрӱмине јарт изин артыргыскан јаш тужын мынайда куучындагылайт.
Пана Оруспаевна:
- Мен Кош-Агаш аймактыҥ Курай јуртында чыккан-ӧскӧн кижи. Бистиҥ јаш тужыс ӧдӱк-тон, оҥду јиир курсак јок ӧйлӧрдӧ ӧткӧн. Адамды "албатыныҥ ӧштӱзи" дейле, айдай берерде, бир карындажым, эки сыйным – 3 јаш бала бойлорыстыҥ ла алдыста јӱретенис. Карындаш-сыйындарым учун оогоштоҥ ала санааркап, олорды чыдадып аларга чырмайып, шыралап јӱретем. Онойып јӱрӱп, школго до ӱренбегем. 2-чи класска кӧчӱрип саларда, ажанар болуп школдоҥ базааргам. Мажак, кат терип јиир керек, балдарымды азыраар керек. Ол тужында "ӱй кижи" деп јеҥилтелер болгон эмес, энемди јылкы кӱдер этире ийе берерде, бистер бойлорыстыҥ ла алдыста јӱретенис. Мен 14 лӧ јаштудаҥ ала старший пастух болгом.
Эмеш јаанаган соҥында Элдӱгӧмдӧӧн мал экелген. Бис анда пастух болгоныс. Азыкты бир айдыҥ бажында экелип беретен. Орто-ортозында курсак божоп то калар ӧйлӧр болотон. Мен Саратаннаҥ келип, тустап-чайлап, курсактап, сереҥкелеп алып туратам. Онойып, Лазарь Васильевичле Саратан јуртка танышканыс. Ол тужында мен 23 јашту болгом. 24 јаштуда айыл-јурт тӧзӧгӧнис. 25 јаштуда Галина Лазаревна, јаан кызым, чыккан. Эмди ол 66 јашка барып јат. Онойып эки аймактыҥ улузы танышканыс. Саратанда јадып тура, јурттыҥ ортозыла ӧткӧн сууны кечире јойу кечер кӱр салар деп јакаан болордо, ол иш меге келишкен. Лазарь Васильевич кичинек болужып јӱреле, ӧскӧ тудум иштер башкарып, јӱре берерде, јаҥыскан тударга келишкен. Мен ол тужында уур айалгада да болгон болзом, иштеҥ бир де коркыбай, черделерди атла тартып, кара јаҥыс бойым кӱрди тудып салгам – деп, куучындап, јажы јаанаганынаҥ улам сыстаган тизелерин араайынаҥ сыймай тудуп, колдорын уужап, куучындап отурат. Ол Саратандагы кӱр керегинде айдар болзо, Пана Оруспаевна оны ондый бек ле чыҥдый туткан – бӱгӱнги кӱнге јетире "Поростойдыҥ кӱрин" (албаты оной адап јат) бир јайкын да, бир јаанаган суу да алып, јемирип болбоды.
Лазарь Васильевич:
- Мен 12 јашту болорымда,1941 јылда, Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталган. Каны јаҥыс адам ла ӧӧй адам (мен чыккан кийнинеҥ энем кижиге барган), 3 акам, 2 таайым канду јууга барала, јангылабаган – јеҥ јастанган. Тӧрӧӧндӧр ортозында эр улустаҥ мен, оогош бала, арткам. Ӧй кату да болгон болзо, ар-бӱткен јымжак болгон. Јаантайын ӧдӱк-тон јок јӱретенис…
90 јылга не болбогон деер. Оны ончо канайып куучындап, чыдайтан – деп, каткырып, Лазарь Васильевич эске алынганын кыскарта ла куучындады.
Оогош тужында ачынаны јеҥип чыккан кижи, јаанап келерде тоомјылу, мактулу, суруулду ишчилердиҥ бирӱзи болгон. Аймакта ӧткӧн тудум иштерди ол эрчимдӱ башкарганын темдектеп, мынаҥ озо эске алып куучындаганын кыскарта да болзо, бичип ийели: "Ол тужында механикалык пилорамалар табылбаган ӧй. Агашты колло јыгып, доско ло плахага колло кезип туратаныс. Кажы ла бригадада ондый иш иштеер аҥылу улус тургузылып турган. Эки кижиниҥ бир кӱнге кезетен агаштыҥ, пиломатериалдыҥ кеми – 140 погонный метр болгон. Норма бӱдӱрген кажы ла кижиге 500 грамм кулур бир кӱнге берилип туратан. Ол кулурдаҥ улус бойына чейдемди эртен турага, тал тӱшке ле эҥирге кемјип азатан.
Одын белетеечи улустыҥ ижи база кӱч болгон. Олорго кӱнине 300 грамм кулур берилетен. Тудум иштерде туружып турган улустыҥ айалгазы јӱк ле 1960 јылдардыҥ бажында аайланып баштаган, качан аймактыҥ ээлемдерине механикалык ла бензинле одурып иштедер пилорамалар, киреелер келип баштаарда. Ол до тужында каткымчылу да, ачымчылу да учуралдар болбой кайда барар: келген јаҥы техникала улус јакшы таныш эмес. Оныҥ учун эптигип болбой, кезикте оныҥ иштеер аайын оҥдобой, бензинниҥ киреези бурулып турар аргалу болгонын билбес учун, турган агашты јерге јадып алала да кескилеп туратан. Бӱгӱн сананза, ол не аайлу чочыдылу айалгалар, јеткер де болордоҥ айабас. Ол агаш тескери јыгылза, тӱбектеҥ тууралап болбос. Је, бистиҥ ӱйениҥ уулдары коркыыр, јалтанар деп неме билер эмес. Берилген ишти кӧс-карак јокко, бастыра кӱчиле, кӱӱн-санаазыла иштеп турбай.
Бир катап, ол ло 1960 јылдардыҥ ортозында, Саратанда школдыҥ тудум иштери башталып турарда, цемент былгап, бетон уруп билер улус табылбаган. Јербойыныҥ албатызыныҥ ортозында ондыйлар јок. Ол ок ӧйдӧ областной радиоло "Курай јуртта 200-теҥ кӧп ссыльный "тунеядецтер" Мосвкадаҥ экелилген. Ээлемдерге иштенер улус керек болзо, олорды ишке алар аргалу" деп јарлалган. Мен ол тужында строительдердиҥ бригадири, колхозтыҥ председатели Виталий Михайлович Тозыяковтыҥ јакааныла, Курай јуртка барала, кӱчтӱ-чакту 12 эр кижи экелип, јарымын Јазулу јурттагы тудум иштерге ийгем. Бу улус бойлорын бастыра иштерге ус болгонын кӧргӱскен. Олордыҥ болужыла Саратан јуртта 1970 јылдыҥ бажында школ, Јазылу фермада мал-аштыҥ 5 турлуузы, мында ла Чолушман суу кечире трактор ӧдӧр кӱр салылган, (1950 јылдарда тудулган, 1969 јылда суу апарган кӱрдиҥ орыдна). Онойдо ок Саратан колхозтыҥ турлууларындоон суулар кечире кӱрлер салылган. Ол ло јылда Саратанда машина ӧдӧр кӱр база тудулган".
Бу бичилгени Лазарь Васильевичтиҥ иштеген иштериниҥ јӱк јарымын да кӧргӱспес. Ӧктӧм, шулмус кижи ишмекчи јолында, 1960-1970 јылдарда, Саратан, Јазылу, Улаган, Чибилӱ ле Кара-Кујур јурттарда јербойыныҥ улузына кӧп тоолу туралар туткан, кӧп учреждениелерде орныктыру иштер ӧткӱрген, јондык мал-ашка ондор тоолу кажаа-чуланын, малчылардыҥ тураларын туткан.
1990 јылдардыҥ бажында ол Межеликте асфальто-бетонный завод тудатан оборудованиени Камень-на-Оби каладаҥ экелген. Ол заводтыҥ ижиниҥ шылтузында Акташ-Улаган-Балыктујул автојолдыҥ ондор километри асфальтла јабылган.
Лазарь Васильевичтиҥ ишмекчи јолыла оморкоп, оныҥ ончо ол ӧй туркунына беспартийный болгонына карыгып, темдектебес арга јок. Карыгып… Нениҥ учун дезе, шак беспартийный болгон учун, тудум иштерде бу кижиниҥ бийик једимдери ордендер ле медальдарла кайралдалбаган. Ого јӱк ле очередь јогынаҥ легковой автомобиль ЗАЗ "запорожец" алар арга берилген. Чындап та, аймакта ол баштапкы таҥынаҥ машина болгон.
Ӧйлӱ-ӧйинде ӧрӧкӧндӧрдиҥ эл-јонго тузалу ижи темдектелип, кайралдар берилбеген де болзо, бу јылда чаган айдыҥ 20-чи кӱнинде, экилбезиниҥ 90 јаштарына Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ Председателиниҥ ордынчызы А.С. Тюхтенев, государстволык јуун – Алтай Республиканыҥ Эл-Курултайыныҥ Председателиниҥ ордынчызы Г.Е. Чепкин, аймагыстыҥ јааны В.Б. Челчушев, Эл Курултайдыҥ депутады А.И. Тазрашев оокылу уткуулыла келип, јаан јашту ӧрӧкӧндӧргӧ ајару салганыла карганактарды сӱӱндирди. Јаамызы јаан айылчылар Пана Оруспаевна ла Лазарь Васильевичти юбилейлик 90 јаштарыла, 65 јыл кожо јуртаганыла изӱ уткуп, ороонныҥ Президентти В.В.Путинниҥ адынаҥ уткуулду телеграмма, тергеебистиҥ јааны О.Л.Хорохординниҥ, Эл Курултайдыҥ председатели В.Н. Тюлентинниҥ адынаҥ Быйанду самаралар табыштырып, изӱ уткуп, олорло оморкогонын, сӱӱнгенин айдып, элдеҥ озо су-кадык кӱӱнзедилер.
Кандый ла кижи јажы јаанап, айылда отурары кӧптӧй берзе, айылчыларга сӱӱнеринде алаҥзу јок. Ар-бӱткенниҥ кӱӱниле су-кадыгы бек бӱдӱп, кандый ла ӱӱр-кӱчтерди акалап чыккан улус бӱгӱн де омок-седеҥ отурганы – оморкодулу.
90 јаш… 65 јыл ӧмӧ-јӧмӧ јаҥыс толкуда - тереҥ сананза, баш тере јымыраар. Бистердиҥ ортобыста ондый јаш јажаган улус бар болгоны - ол јаан байлык. Оныҥ да учун Пана Оруспаевна ла Лазарь Васильевич эмди де кӧп јаш јажазын, јарык сагыш-санаада эзен-амыр отурзын, бала-барказы онойып ла кичееп, сӱӱндирип турзын деп кӱӱнзейли.