Газедистиҥ бӱгӱнги айылчызы - Госдуманыҥ депутады Родион Букачаков. ол бойыныҥ эрмек-куучынында орооныстыҥ келер ле оноҥ ары јылдардагы бюджединиҥ аҥылузын темдектейт:
- Родион Борисович, 2019-2021 јылдардыҥ бюджеди баштапкы кычырышла јӧптӧлди, бюджет керегинде текшилей нени айдарыгар, кандый санаа-кӱӱнле ол јӧптӧлди?
- Элдеҥ ле озо айдарга турганым, ӱчјылдык бюджет профициттӱ, алтайлап айтса, кирелтезиле артыктай јеткилделгени болор. Тоолорло алзабыс, 2019 јыл кирелтезиле 19,969 триллион салковой, чыгымыла - 18,037 триллион салковой, айдарда, профицит 1,9 триллион салковой эмезе орооныстыҥ экономиказыныҥ јыл туркунына бӱдӱрген эдимдериниҥ ле јеткилдештериниҥ рыночный баазыныҥ (орустап, валовый внутренний продукт, ВВП) 1,8 процентти болор, а 2020 јылда - 1,2 триллион, 2021 јылда - 952 миллиард салковой болор. ВВП јанынаҥ айдар болзо, 2018 јылда ол 100 триллион салковой болгон болзо, 2019 јылда - 106, 2020 јылда - 110, 2021 јылда - 118 триллион салковойлор болор. Бюджеттиҥ профициди Фонд национального благосостояния деп адалган кӧмзӧгӧ барар ла оныҥ кӧргӱзӱлери 2019 јылда - 3 триллион 818 миллиард (бу 2018 јылдагы кӧргӱзӱге кӧрӧ, 22 процентке кӧп), 2020 јылда - 7 триллион 907,5 миллиард, 2021 јылда - 11 триллион 476 миллиард салковой болор. Алдында Стабилизационный фонд деп адалган кӧмзӧ экономикалык кызалаҥдарда ороонды канайда аргадаган эди, эмди Фонд национального благосостояния онойдо ло иштеер, оныҥ учун государство бойыныҥ социальный ла ӧскӧ дӧ молјуларын кандый ла экономикалык кызалаҥда, кандый ла санкцияларда бӱдӱрип ийеринде алаҥзу јок.
Бюджетти јӧптӧп турарыста, биске бюджет аайынча јетирӱлер эткен бӱгӱнги акча-манаттыҥ министри ле алдында акча-манаттыҥ министри, эмди Счетный палатыҥ јааны ортодо полемика да ӧтти. А.Силуанов орооныстыҥ президентиниҥ кӱӱк айда јарлаган указын ла ондо айдылган 12 национальный проекттерди бӱдӱрерге ӱлекердеги бюджет једер деген болзо, А.Кудрин 12 национальный проектте анчада ла ӱредӱге, су-кадыкка ла инфраструктураны элбедерине ӱзеери 1-1,2 триллион салковой эмезе ВВП-ныҥ 1 процентине јетире чыгым керегин угусты. Бюджет аайынча куучын-эрмектиҥ учында Госдуманыҥ јааны В.Володин А.Силуановко "национальный проекттердиҥ бӱдӱрилген аайын парламент шиҥжӱге алзын" деп, А.Кудринге "Счетный палата парламентский контроль ӧткӱрерин јеткилдезин" деп баштанарда, акча-манаттыҥ министри де, Счетный палатаныҥ јааны да јӧп болгонын угустылар. Баштапкы кычырышта јасак текшилей јӧптӧлип јат ине, ого эдилетен тӱзедӱлер кӱчӱрген айдыҥ 14-чи кӱнинде ӧдӧтӧн экинчи кычырышка јуулар учурлу, ӱчинчи кычырыш дезе, кӱчӱрген айдыҥ 20-чи кӱнинде болор. Баштапкы кычырышта бюджетти КПРФ ла "Справедливая Россияныҥ" фракциялары јӧмӧбӧди.
- Алтай Республиканыҥ 2019-2021 јылдардагы бюджеди керегинде нени айдарыгар?
- Бистиҥ республиканыҥ бюджединеҥ бойымды јилбиркеткен тоолорго ајааргам, темдектезе, эзендеги јылда агропромышленный комплекстиҥ ӧзӱмине учурлалган адылу программаларды јӧмӧӧрине 242 миллион 43 муҥ салковой, јурт школдордо физический культура ла спортло тазыктырынарын элбедерине 37 миллион 50 муҥ салковой чыгымдаларын кӧргӧм. Государственный Дума федерал бюджетте 12 национальный проекттерди ле 42 государственный программаларды кандый ӧйдӧ лӧ канча кире акчала јеткилдеерин јӧптӧп јат ине, а республиканыҥ Башкарузы, анчада ла акча-манаттыҥ ла экономиканыҥ министерстволоры тузалу ла турулталу, чынык ла чыҥдый программалар тургузып, ол проекттердеҥ ле программалардаҥ канча ла кире кӧп акча ала согорын јеткилдеер керек. Јаҥы ла ӧрӧлӧй айттым, 2019-2021 јылдардыҥ федерал бюджеди кирелтези де, чыгымы да јанынаҥ јакшы јеткилдеген деп, эмди ол акчалардыҥ республикага канча кирези келери республиканыҥ Башкарузынаҥ камаанду туру, акча канча ла кире кӧп келзе, албаты-јонго анча ла кире јакшы болор.
-Ӧрӧлӧй айтканаардаҥ слерди јуртээлем ле јурт јаткандар јилбиркедип турганын оҥдодыс, айдарда, федерал бюджетте олордыҥ ӧзӱми канайда темдектелген?
- Јуртээлем ле јурт јаткандар јанынаҥ айдар болзо, эҥ јаан амаду, ижемји јурттардыҥ ӧзӱми аайынча аҥылу, 13-чи национальный проект јӧптӧӧри болуп јат, бӱгӱн Россияда 38 миллион албаты јурт јерлерде јадат ла олордыҥ 30 проценттинеҥ кӧби јокту јаткандардыҥ тоозына кирет… Бистиҥ комитет бу суракты јӱрӱмде бӱдӱрерге талдама иштеген, Ставропольеде јуртээлем аайынча јаан јуун болордо, орооныстыҥ президенти јурт јаткандар аайынча аҥылу национальный проект јӧптӧӧр суракты кӧргилезин, шӱӱшкилезин деп Башкаруга јакылта да берди. Баштапкы кычырышла јӧптӧлгӧн бюджет јанынаҥ айдар болзо, ондо "Развитие сельского хозяйства и регулирования рынков сельско-хозяйственной продукции, сырья и продовольствия" деп адалган государственный программага 2019 јылга 241 миллиард 600 миллион салковой акча салынды, эмди республикан јуртээлем министерство бу акчаныҥ канчазын бейин "тартарын" сакыйтан турус. Бистиҥ республика сарју ла сыр иштеери, кат-јиилектеҥ аш-курсак белетеери аайынча јакшы программалар тургузып, Москвада јакшы коруланза, акча не берилбейтен, берилер учурлу. Бистиҥ бу аш-курсагыс кӧптӧдӧҥ белетелгениле эмес, а чыҥдыйы талдама болгоныла аҥыланар ине. Ӧскӧ ууламјыларды алзабыс, агашты талдама белеетери, орустап айтса, "глубокая переработка" деп не иштенбес? Сӱрее-чӧпти јоголтор ууламјыда кажы ла аймакта сӱреени ылгаар ла јоголтор заводтор тудар аргалар бар, јаныс ла јакшы программалар тургузып, коруланар керек. Анчада ла "кийик" туристтердиҥ Алтайыста таштап ийген сӱрее-чӧбин, олорды ла ээчий чыгара тартып, јуук заводтордо јоголтор керек, оноҥ ӧскӧ Алтайыс быјартып калары узак эмес. Федерация талаларына уулајылаган акчаларды текшилей алзабыс, 2019 јылга бюджеттер ортодогы трансфертке 2 триллион 95 миллиард 300 миллион, талалардыҥ бюджеттерин теҥдештирер дотацияларга 675 миллиард 300 миллион салковой акчалар чыгарылар. Кыскарта айтса, акчалар салылган, бар, јеткилинче, оныҥ учун алдындагы чылап, "акча јок" деп федерацияга да, талаларга да айдынар тӧзӧлгӧ јок.
Албатыныҥ јадын-јӱрӱмин јарандырары јӱк экономиканыҥ ӧзӱминеҥ ле оныла колбулу сурактардаҥ камаанду эмес, албатыныҥ кӧксин кеҥидетени, ӧзӧгин бектейтени олордыҥ культуразын кӧдӱргенинеҥ, тилин ӧскӱргенинеҥ, чӱм-јаҥдарын, јаҥжыгуларын ла кудай јаҥын јаҥдагандарынаҥ камаанду туру. Оныҥ учун бюджеттиҥ экинчи ле баштапкы кычырыштары болзо, бу сурактарла ајарулу иштеер керек. Госдумада национальностьтордыҥ керектери аайынча комитеттиҥ председатели И.И. Гильмутдиновко бюджетти јӧптӧӧр алдында ӧнӧтийин барып, туштап јӱргем, тилдерди ӧскӱрери аайынча ла ӧскӧ дӧ сурактарла эрмектешкенис, ол Сергей Тимуровичле (Пекпеевле – ред.) јуук колбуда иштегени, нӧкӧрлӧр болгоны учун бастыра бар-јогыла карам, кайрал јогынаҥ ӱлежип јат…
- Чындап, Россияда тӧрӧл тилдерди ӱредери аайынча јасак 2019-2021 јылдардыҥ федерал бюджединде канайда темдектелди?
- Баштапкы кычырышта чокым ууламјылар ла быжу тоолор кӧрӱлбейтен туру, булар экинчи ле ӱчинчи кычырыштарда кӧрӱлип, јараза, јӧптӧлӧр, јарабаза, јӧптӧлбӧс. Орооныста тӧрӧл тилдерди ӱренери керегинде јасак јаан блааш-тартышта шӱӱжилгенин мен алдында айткан болгом. Нениҥ учун дезе, јасактыҥ ӱлекериниҥ баштапкы вариантында тӧрӧл тилдер факультативно ӱредилер деп айдылган болгон. Баштапкы кычырышта ӱлекер учун ӱнимди бербегенимниҥ шылтагы шак ол кыйалтада болгон, ол тушта национальный республикалардыҥ кӧп депутаттары ӱндерин бербегендер. Оныҥ учун баштапкы ла экинчи, экинчи ле ӱчинчи кычырыштар ортодо јаан тӱзедӱлер болгон, јарамыкту јӧптӧр јарадылган, темдектезе, јасактыҥ постановлениезинде тӧрӧл тилдерди ӱредерине керектӱ профессиональный учебниктер белетеери ле ӱредӱлик программалар тургузылары пландалары ла тӧрӧл тилдерди ӱренерин ле ӱредерин јӧмӧӧр федерал фонд тӧзӧӧри темдектелген. Чындап, бистиҥ республика алтай тилди ӱредерине керектӱ учебниктер белетеери ле ӱредӱлик программалар тургузары аайынча национальный талалар ортодо баштапкылардыҥ тоозында болгоны мени оморкоткон, оныҥ учун бу иштерди ӧткӱрген билимчилерге јаан быйан айдар керек. Јасак ӱчинчи кычырышка чыгарыларда, ондо тӧрӧл тилдерди ӱредери "федеральные государственные образовательные стандарты дошкольного, начального общего и основного общего образования обеспечивают возможность получения образования на родных языках из числа языков народов РФ, изучения государственных языков республик РФ, родных языков из числа языков народов РФ, в том числе русского языка как родного языка" деп темдектелген болгон, мен бу тӱзедӱни алдында, СССР тушта болгон айалгага тӱҥдеп, тӱҥейлештирип ӱнимди бергем. Тургуза ӧйдӧ јасактыҥ подзаконный акттары белетелет, тӧрӧл тилдерди ӱренерин ле ӱредерин јӧмӧӧр федерал фонд јанынаҥ айдар болзо, ол ороонныҥ президентиниҥ указыла тӧзӧлӧр. Калыктар ортодогы колбулар аайынча советтиҥ ӱлӱрген айдыҥ 26-чы кӱнинде Ханты-Мансийскте ӧткӧн јуунында В.Путин ол керегинде чокым айтты.
- Родион Борисович, ачык-јарык эрмек-куучынаар учун јаан быйан, 2019-2021 јылдардыҥ бюджеди текшилей јӧптӧлзӧ, база катап туштажарыс деп иженедим, кычыраачыларыска бюджет керегинде куучын-эрмек сакылталу болорын айтпазабыс та јарт?
- Слерге быйан, кычырзагар, кыйалтазы јогынаҥ келерим, кычыраачыларыска амыр-энчу ле су-кадык кӱӱнзейдим!