. Тÿн ле тÿш бириксе, кийнинде балдары таҥдак ошкош созына (оранжевый) болор деп кокырлайтаныс. Чындап та, олор бала-барка азырап, эптÿ-jöпту jуртагандар.
Александр Викторович Матин jестебистиҥ jилбиркебес ле керектери jок, ол ончо ойын-концерттерде элезин-коо ÿниле кожоҥдоп, куйундалып бийелейтен. Оныҥ билерин, аргаларын табырлап, ончозын тоголоор до арга jок. Александр Викторович курч перолу журналист, чичке öзöктÿ ÿлгерчи, алтын сабарларлу бичиичи, кайа-ташты кериир альпинист, шиҥжичил, чечек кöстöрлÿ фотограф, билгири кöп, кÿчтÿ ÿредÿчи, улустыҥ öзöк-буурын аҥдандырып, ончо jажытту кыптарына кирер чичке психолог, альпинист-ÿредÿчи Алтайдыҥ jаан-jаан тайгаларын, кырларын керип, кырлап койгон.
Калганчы jылдарда ол Тыва jерине билезиле кöчÿп, анда jуртаган. Jе сакыбаган jанынаҥ jаан тÿбек келип, Кан-Оозы аймактыҥ jараш ла jозокту jÿрÿмдÿ, кöкси тереҥ эр улузыныҥ талдамазын, Александр Викторовичти, айланбастыҥ jери дööн апарды. Jиит ле тул арткан оныҥ эш-нöкöри Тамара Кудюшевна 2006 jылда "Арткан болзом мында узакка" деп атту бичигин кепке бастырып койды. Бичикти кепке базарга Александр Матинниҥ jерлежи Людмила Абышева акча-манатла болушкан. Албаты-jонына сÿреен jаан ойлык (духовный) сый эткен, элкем-телкем Людмиланыҥ билезин Алтай-Кудайы корулазын, ончозы су-кадык jÿрзин!
Кажы ла кижиниҥ öзöгинеҥ солунды, кайкалды бедиреген ÿредÿчи-альпинист jажап койгон каргандарга да, ÿренчиктерине де, билезине де, ончозына каруузып, куучындажып jÿрген. Jажагандардыҥ ÿйдезине jаантайын кирип, олордыҥ куучындарын бичигине кийдирген. Ончозын ла тооп, "абаайым", "акам", "таайым", "jеҥем" ле о.ö. байлап, кöдÿрип jÿретен.
"Мен слерди сÿÿгем, улус! Мен сени сÿÿгем, jÿрÿм" - деп, Александр Викторович бичиген. Оныҥ jаштаҥ ала кожо öскöн сары чачту, чаҥкыр кöстöрлÿ нöкöри Сергей Тимохин jаш тушта сööгим "тодош" деп айдатан. Кöзÿл jурттыҥ эл-jоны тууразынаҥ келген ол билеге jымжак ла кÿндÿзек болгон. Сергей Тимохин кийнинде келип, Кöзÿлдеги нöкöрлöрине jолугып jÿрген. Ол ыраак Украинада jуртап турган болуптыр. Сергей эш-нöкöрин ээчидип, черÿде турган jерлерине ыраак Кÿнчыгыш ла Камчатка jаар барып jаткан. Александр Викторович туткан да jок бу айалганы эптÿ сап-тудунып, ÿренчиктерин jууп, Украинаныҥ, Ыраак Кÿнчыгыштыҥ ла Камчатканыҥ ар-бÿткени керегинде глобустаҥ кöргÿстирип, Сергейди куучындаткан.
"Тöрöлистиҥ ыраак ла таныш эмес jерлерин кöрöри, шиҥдеери jакшы, öскö албатыныҥ jадын-jÿрÿмиле таныжары керектÿ. Jе кажы ла кижи озо баштап бойыныҥ чыккан-öскöн талазын jакшы билер учурлу. Чынын айтса, бис бойыстыҥ jеристи, öскö улустаҥ коомой билерис ине" – деп, Александр Викторович Литва, Латвия, Белоруссия деп ороондорло jоруктап, jанала бичиген.
Сÿÿштиҥ ийде-кÿчи "Jаш тужымныҥ аттары", "Эзимниҥ jылдыстары", "Икилиниҥ кÿÿзи" ле о.ö. шÿÿнген куучындардыҥ аттарын да кычырзаҥ, олорды кычырарга тургуза ла сонуркай берериҥ.
Ӱредÿчи-альпинист ар-бÿткен керегинде бичимелдерин А. Ередеевтиҥ, Л. Кокышевтиҥ ле бойыныҥ ÿлгерлериле jарандырган.
Тодоштордыҥ байлу туузына Бабырганга Александр Викторович албаары барып, jолугып jÿрген. Ада угы кара-тодоштор Маталар ссылкага да айдадып, экинчи телекейлик jууга да барадала, Бабырганныҥ эдегине токтоп, бажын сыймап, бажырып, айдынып баргылаган. Jууга барала суру jок jылыйган карган адазы, бойыныҥ адазы, абалары, jаҥы чыдап келеткен jаш корбо тодошторы учун Маталардыҥ кöрÿмjилу уулы улу Бабырганнаҥ алкыш-быйан сурап, jалама тургузып jÿрген.
Ӱч-Сÿмерди Александр Викторович кöстöргö торт ло кöрÿнип турар эдип, чокту сöстöриле jурап, кеелеген. Байлу боочыларда ол jаантайын jалама тургузып, аш-курсагынаҥ чоктоп, Алтай-Кудайын амыр турзын, албаты-jон öҥжÿк jатсын деп, эл-тöрöгöнине, билезине, арт учында бойына алкыш-быйан сурайтан: "Изип чыккан Кÿн-Буркан, толуп чыккан Ай-Буркан, ак чечектÿ Алтай Кудай, ак-jалбышту От-Jалар öрöкöндöр jогынаҥ jÿрÿм jок" - деп, олорго бажырып, айдынып jÿретен.
Кöзÿл jурттыҥ орто ÿредÿлÿ школында ÿредÿчи болуп иштеп турала, коп jол-jоруктады Александр Викторович ÿренчиктериле кожо öткöн. "Алтай Jаҥдар" деп предметле авторлык программа тургузала, оныҥ тöзöлгöзине ар-бÿткенле колбулу чÿм-jаҥдарды салган, ижин, ÿредÿни jол-jорыктарыла колбогон. Ӱренчиктерле кожо jÿстеҥ ажыра jол-jорукта jÿрген. Ар-бÿткенниҥ болужыла ÿренчиктердиҥ öзöгинде кижизек кÿÿн таскаткан, олордыҥ кöстöри jарашты кöрÿп, баалазын деп муканган. "Агашты сындырба, куштардыҥ уйазын буспа, чымалыныҥ jуртын чаксыратпа" - деп ÿреткен. Öскö аймактардыҥ школдорыныҥ ÿренчиктериле кожо ар-бÿткендööн экскурсияга баргылап, эки школдыҥ ÿренчиктери наjылажып, бойы-бойлорына болужарга темиккен. Школдо ÿредÿлÿ jылдыҥ божогонын текши турслетло темдектеери jаҥжыккан. Ӱредÿчилер, ÿренчиктер Топчыганга jойу jеткилеп, спорт ойындар, маргаандар öткÿргилейтен. Тÿнде одуны айландыра jуулыжып, класстар ортодо ойын-концерт öдöтöн. Каткымчылу, кайкамчылу, керек дезе коркымчылу учуралдарды куучындажатан, кожоҥдогылайтан. Кöкси тереҥ ÿредÿчи балдардыҥ бош öйин jилбилÿ ле тузалу эдип, амыраарга ÿреткен. Ол öйдöги ÿредÿчилердиҥ ле Александр Викторорвичтиҥ иштери калас болбогон. Олордыҥ ÿренчиктери иштеҥкей, jалакай ару-чек, jуунак ла албаты-jонго аjарыҥкай, ар-бÿткенге чебер болуп öскилеген. Ол jол-jоруктарда ÿренчиктер улустыҥ ар-бÿткенге эткен каршузын да кöргилеген.
Jарашты сезип, кöрÿп билер керек. Ол тушта кара таштар да кайкалдый кöрÿнер. Тÿнде jылдыстардыҥ ойыны, агаштардыҥ шуулажы, суучактыҥ шулурты айландыра тÿксеелÿ (волшебное) шылырт, куулгазын кыймыгу jайат. Эдми ле кайа-таштыҥ кийнинен алмыс-jелбис чыгып келгедий…
"Эртен турагы таҥдакты, кÿнниҥ чыгыжын, булуттардыҥ öҥдöрин, кубулыжын аjараар, тоорчыктыҥ кожоҥын угугар" – деп, Александр Викторович ÿренчиктерине айдатан.
"Бир исле, бирлик колбуда" - деп, атту бичимелде "Ак-Туру" деп байлу тууныҥ эдегинде тегерик столдо турушкан улустыҥ кöп сабазын мен билетен эмтирим. Jе олордыҥ куучыны керегинде шÿÿлтемелди мен, jажап койгон эпши кижи, айдарга кÿчсиндим.
Александр Викторович Тыва jаар билезиле кöчÿп, анда орус тилдÿ радиокомитетте иштеген. Корреспонденттер улам ла командировкаларга баргылап, Тыванаҥ бастырага jуук толуктарын керигилеп, ондогы jилбилÿ улусла туштажып куучындашкан. Турлуларда сойоҥ чап ичип, курут-быштак амзап, бистиҥ jадын-jÿрÿмле тÿҥдештирип, кöп тÿҥейлер тапкан, jакшы jанын илелеген. Малчыларла, койчыларла, артисттерле, композиторлорло, jурукчыларла, бичиичилерле, ÿредÿчилерле о.ö. эл-jонло туштажып куучындашкан. Ол куучындардыҥ кезигин Александр Викторович бичигине кийдирип койгон: "Тывалар 1997-1998 jылдарда турлуларга бис ле чилеп jедип, бускалаҥду кÿч öйлöрди мал-аш азырап аргаданган. Олордыҥ jиген тöс курсагы бистер ле чилеп эт, сÿт, сарjу, быштак. Кулурды этке толуп алатан". "Бистиҥ областьтаҥ барган орус, алтай улустыҥ тоозы jÿк ле Александр Матинге туштаганыныҥ тоозы jÿстеҥ ашкан. Олордыҥ кöп сабазы Тываны тöрöлзинип койгон, айылду-jуртту, бала-баркалу" – деп, корреспондент бичиген. Азияныҥ öзöги Тыва керегинде Александр Викторович ÿренчик тужында Салчак Токанын "Араттыҥ сöзи" деп бичигинеҥ кычырган. 1944 jылда Тываныҥ албаты-jоны СССР-га кожулат. Ада-Тöрöл учун Улу jууда тывалар бойлорыныҥ кÿÿниле СССР-га болужып, фронтто кавалеристтер, танкисттер болуп jуулашкан.
Ады jарлу корреспондент-бичиичи ол öйдöги тыва президент Шериг-Оол Ооржакла jуук кудалышкы болуп, айлы-jуртына кирижип, узакка куучындажып, кожо командировкаларда jÿргилейтен. Баштапкы тыва балерина Наталья Ажикмаа, телекейде jарлу jурукчы Надя Рушеваныҥ энезиле корреспондент база интервью öткÿрген. Он jети ле jаштуда jÿрÿмнеҥ jÿре берген бойлу Москвада музейлерде 1000-наҥ ажыра jуруктарын ла 400-теҥ ажыра jуруктарын Тывада артырып койгон.
Сонам Соян Соянович 30-чы jылдарда Ойрот Турада ÿренген зоотехниктердиҥ ле ветеринарлардыҥ бирÿзи. 1933-1940 jылдарда 90 специалист ЗВТ-ны ÿренип божоткон. Педучилищени 30 студент ÿренип божоткон. Александр Викторович куучындажып турган öйдö ол специалисттердеҥ тöрт ло кижи эзен болгон. Олор Чот Кыдрашевич Кыдрашевти jакшы билгилеген.
Алтайдыҥ улу jурукчызы Г.И. Чорос-Гуркин Тывада тöрт jыл jуртаган эмтир. Александр Викторович оны билер улусты бедиреген. Jе бир ле орус jурукчыны тапкан. Тываныҥ jаан jашту jурукчызы Григорий Сергеевич Суздальцев. Григорий Иванович 10 jашту Гриша Суздальцевтиҥ jуруктарын кöрöлö "кичеенип кöп иштезен сенеҥ jакшы jурукчы чыгар" - деп айткан.
Корреспондент бичиичи анайда ок тыва-тÿрк лицейдиҥ ÿредÿчизи Турциянаҥ келген Атилла Ун ле jолугып, наjылажып, куучындажып jÿрген. Jопон режиссер Акира Куросава "Дерсу узала" - деп атту jер-телекейге jарлу кино соккон. Кино телекейлик кинематографты кöп тоолу эҥ бийик кайралдарыла кайралдаткан. Ондо тöс рольды ойногон Максим Мунзукла туштажып, Александр Викторович интервью алган.
Кай тыва культураныҥ тöзи деп, ады jарлу корреспондент Тыва jериниҥ кайчыларыла оморкоп бичийт. 1948 jылда Москвада jаан театрда Манчакам Саттыҥ кайлажына Иосиф Виссарионович Сталин бойы залдагы кöрööчилерле кожо отургуштарынаҥ туруп, кол чабынган. 1993 jылдарда тыва кай Францияда, Сан-Францискодо, Багдатта, Монголдо, Тибетте, Болгарияда, Индияда, Африкада театрларда угулган. Ол öйдöҥ бери тыва кай jер-телекейди айланып келген.
Тывада бистерде чилеп ок байлу туулар бар. Оноор чыккан туристтерди jербойыныҥ улузы бис ле чилеп ок jаратпайтан эмтир. Ай-кÿнниҥ аайы кубулат. Кату сооктор, эмезе улайын ургун jааштар болот деп чугулдангылайт. Александр Викторович ондо до альпинисттерле кожо кырларды керип ийген.
"Бис мында удурумга ла jÿрÿбис, удабас ла кайкамчылу jараш Алтайымга jана берерис" - деген санаа Александрды ла оныҥ билезин jылыдып, öскö jерге jÿрерге ийде берген.
"Нöкöрлöриҥди тоголоп ийзеҥ – олор кандый улус болгонынаҥ сен кем болгоныҥды айдып берерим" - деп, озодо каргандар айдыжатан. Бектир Келюев – ус фотосогоочы, бичиичи, Солоҥ Шодоев, Шах Тижимеев – ады jарлу jурукчылар. Арутай Адаров – "АЧ"-тыҥ ады jарлу корреспонденти, албатызына кöпти эткен jондык ишчи Öлöштöй Тадинов – АР-да баштапкы тепкиште турган, кÿчтÿ ÿлгерчи, бичиичилер ортодо тургуза öйдö Öлöштöйгö jедери jок. Валерий Шонкоров – билгири кöп ÿредÿчи. Тожыла Енчинов – бастыра АР-га jарлу конферансье, бичиичи, артист. Öрö адалгандардыҥ кажызы ла керегинде бÿдÿн бичик бичигедий. Олордыҥ албаты-jонына эткен тузазын, тÿжÿмин тоголоорго до кÿч.
Нöкöрлöриле кожо Александр Викторовичти Алтайына агару сÿÿжи, учы-кыйузы jок jолдор, эҥирде одуны айландыра ÿзÿлбес кожоҥдор, чедиргендÿ ÿлгерлер, албаты-jонына эдетен иштер, чаҥкыр амадулар колбогон. Олорды мен Александр Викторовичтиҥ ачу королтолу да кÿндеринде, анайда ок, jыргалду, байрамду кÿндеринде кöрÿп сÿÿнетем.
Кижи jакшыны кöрзö – ол jакшы сананар. Jакшы керегинде сананза – jÿрÿмде ол jакшыны, jарашты кöрöр. Ончо керек сен нени бедиреп, нени кöрöргö кÿÿнзеп турганынаҥ камаанду – деп, автор бичийт.
Кöп саба албаты-jондо ары-бери jоруктаар аргазы jок. Мал-аш кабырган алтай улуста jоруктаарга акча jок, öй дö jок. Олордыҥ jаныс болчок нöкöри – бичик. Таҥды-сойон jерине jоруктап барып келерге, кайлыкталбаган 200 муҥнаҥ ажыра тыва албатыныҥ санаалузыла, кежиктÿзиле (талант) куучындажарга, таныжарга алтай кычыраачыга Александр Матинниҥ бичиги арга берген.
Александр Викторович бастыра jÿрÿмине кÿнлик (дневник) бичиген. Эмди де оныҥ тул эш-нöкöриниҥ айылында калыҥ 20 тетрадь-кÿнлик jадыры. Ол бичимелдердиҥ кöп сабазы алтай чÿм-jаҥдарга, албаты ÿредÿлигине учурлалган. Олордыҥ кезигин де кепке басса, албаты-jонго сÿреен jаан ойлык сый болор эди. Бу ла jуукта кычырып кöрдим кезигин, öй лö кожо учуры карын да jаанап барадар табылбас материалдар эмтир.
"Арткан болзом мында узакка" деп атту бичик jажына билгирге, jарашка jÿткиген кеен öзöктÿ кижиниҥ бичимели. Алтайына jаныксаган, албатызыла оморкогон, узак-узак jÿрерге кÿÿнзеген кижиниҥ jÿрегиниҥ кыйгызы.
Бичикте автордыҥ бойыныҥ урныккан jаан тÿбектери бичилген, jе токуналу бичимелдер эркиттеп койгон. Бичикти кепке базарга белетеп кычырганы да, ак-jарыкты кöргÿзерге мууканышту иштер де автордыҥ тул эжине Тамара Кудюшевнаныҥ чачына камык буурыл кылдар кошконы jарт ине. Мында туш- туура да кижиге кычырарга да, бичиирге де кÿч болуп турган да. Jе Тамара Кудюшевна темирдий кату кыпчак кылыкту болуп, бу чойдый уур ойлык кошты алып чыккан. Бичикти кепке базарга болушкан улуска база катап "Кан Чарас" газет ажыра быйанымды айдып турум.
Александр Викторович jиит тужында тöрöл институттыҥ филология факультедин ÿренип божотконы - институтка jаан мак! Оморкоду! Тыҥзынатан магы.
"Алтайдын Чолмоны" газетте иштеп, "курч перолу журналист" деп, албатыга мактаткан. Тыва jеринде радионын орус бöлÿгинде иштейле, Тываныҥ атту-чуулу улузыныҥ тоомjылу бичигине ады-jолы бичилген.
Алтайдыҥ атту-чуулу тынытту кöрÿмjилÿ уулыныҥ баркаларынаҥ, баркачактарынаҥ удабас ла эрjинедий Александр туулып, оныҥ тузалу, кеен керегин улалтар деп ырымдайдым.
Александр Викторович Матинниҥ jажына мактаган, бажырган, байлаган учы-кыйузы jок сÿÿген ле оморкогон Алтайыс амыр турзын!
Оп-куруй!