Бÿгÿнги куучын балдарга таныктарла таныжарына ууламjылап кепке базылган эки бичик керегинде
öдöр. Олор – Марина Ябыкованыҥ "Таныктардыҥ телекейинде" (Горно-Алтайск, кичÿ изÿ ай,
2021 j.) ле Байсула Некошеваныҥ "Таныктардыҥ ойыны" (Кан-Оозы, jаҥар ай, 2021 j.). Баштапкызын
чÿмдÿ бичик кепке базар "Алтын-Туу"деп байзыҥ-jурт, экинчизин В.Н. Келюев таҥынаҥ кепке базарга
белетегендер. Солуны не дезе, экÿлези кычыраачыларды öткöн 2021 Уй jылда сÿÿндирди.
Таныктардыҥ телекейинде
Бу бичик кепке базылганы балдарга сÿрекей jакшынак ла тузалу сый деп айдар керек. Бичиктиҥ авторы – журналист, балдардыҥ "Солоҥы" деп журналыныҥ редакторы, "Таҥдак ойногон тала" (2013 j.) деп ÿлгерлик jуунтыныҥ авторы Марина Ябыкова. Чыгарманыҥ тиражы – 700 экземпляр, Новосибирсктеги "ДЕАЛ" деп типографияда кепке базылган. Кадары кату.
Тöс ууламjызы – балдарды алтай алфавиттиҥ таныктарыла таныштырары. Бичикти ача ла тартса, бир бÿкке 37 танык jуралган. Кажызына келиштире тöртjолдык ÿлгерлер бичилген. Кажы ла бÿк солун, чокту jурукла кееркедилген. Ого ÿзеери таныкка учурлалган ÿлгерде ол танык jурукта будулган öҥиле илеле будулган.
Jурукчы Аржана Декенованыҥ jуруктары сÿрекей эптÿ ле "алтай jытту" деп айдар керек: бичикте алтай бöрÿктÿ балдар, арчымагын артынган улус, алтай кулjаларла кееркедилген кебистер ле о.ö. Бу бичикте jурукчы ченемелдÿ специалист, бичик чыгарманыҥ ижин jакшы билер jурукчы деп кöрÿнет.
Таныктардыҥ ойыны
Мынайда адалган бичикти фотограф, редактор В.Н. Келюев верстать эдип, таҥынаҥ фотоательениҥ айалгаларында тегин принтер ажыра бичик этире jазап чыгарган. Окылу jетирÿзиле болзо, бичиктиҥ тиражы 100 экземпляр. Калганчы "партияла" чыгарган бичиктерге Алтай Республиканыҥ журналисттериниҥ бирлигиниҥ грифы салынган. Мениҥ колыма бир эмеш оноҥ озо jазалган бичик кирди, айдылган гриф тургузылгалак.
Бистиҥ билерисле, ÿлгерлерди Кырлык jуртта jадып турган Байсула Некошева бичиген, jе бичикте темдектелгениле болзо, авторлоры экÿ – кайын энелÿ-келиндÿ Байсула ла Таҥдалай Некошевалар. Экинчи автор – Кырлык jурттыҥ школыныҥ баштамы класстарыныҥ ÿредÿчизи. Ого ÿзеери, бу бичик – тизимниҥ бирÿзи. Авторлордыҥ экинчи ижиниҥ ады – "Таныктардыҥ биjези".
Кире сöстö айдылганыла, бичик база балдарды таныктарла таныжып алзын деп jазалган. Сугаш jуртта кöп jылдардыҥ туркунына алтай тилди ле литератураны ÿреткен ченемелдÿ ÿредÿчи Т.В. Тижинова "Таныктарды предметке, кыймыкка, табышка тÿҥейлеп алза, балдардыҥ сагыжы элбеер, керсÿ болор. Бичикке де ÿрениш ойын кептÿ öдöр. Кыска ла тегин сöстöрлö чÿмделген jолдыктарды айдарга jеҥил, тил темигер" – деп jолду темдектейт.
"Таныктардыҥ ойыны" деп бичиктиҥ аҥылузы – кажы ла таныкка учурлай айдылган тöртjолдыкка ÿзеери танык керегинде экиjолдык бар. Бичик шак ол экиjолдыкка келиштире кееркедилген деп айдар керек. Jуруктарын В.К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияныҥ ÿренчиги, профессионал ÿредÿ албаган jурукчы кыс Валерия Казакова белетеген.
Ӱлгерчи Б. Некошеваныҥ айтканыла, улус ортодо бичик сÿрекей сурулу болгоныла колбой оны Бийсктеги "Матрица" деп типографияда кепке базары jöптöлгöн. 300 экземплярла чыгар бичикти кепке базарына акча-манатла jаан jöмöлтöни аргачы А.В. Кулаков jетирип турганы оморкодылу. Ого ÿзеери бу ÿлгерлерге jерлеш композитор А.Б. Тюрункин кÿÿ салганы база сÿÿндирет.
Ширтеп кöрöли
Бир jанынаҥ, таныктарга учурлалган эки бичикти тÿҥдештирерге эби jок. Не дезе, таныктар ол ло 37 бойы артар, а олор керегинде 15 ÿлгерчи 15 башка этире чÿмдеер. Jе, экинчи jанынаҥ, ширтÿ иште jаман jок. Айса болзо, ол кычыраачыларга да, авторлорго до солун болор.
Айдарда, алтай тилде элбеде тузаланбаган таныктардаҥ (В, Г, Д, Ж, З, Е, Ё, Щ, Ю, Я ла о.ö.) башталган сöстöрдö авторлор jаҥжыкканы аайынча орус сöстöр тузаланганы jарт:
Женя кече эҥирде
Журналдар аjыктады.
Жираф кöскö тийерде,
Öткöнижип jурады
[Ябыкова, с.9].
"Животные Африки"
Журналды кычырдым.
Жираф мойны узунын
Журналдаҥ кайкадым
[Некошева, с.10].
Jуруктыҥ ÿстинде ÿзеери мындый jолдыктар бичилген:
Ж таныкта кезикте
Журнал учат салкында.
Айдары jоктоҥ, Й таныкла таныштыруда орус тилде бу таныктаҥ башталган ас тоолу сöстöр алтай ÿлгерлерге база кирген:
Йошкар-Ола кала бар.
Йогурт деген курсак бар.
Адамныҥ ады jоортыза,
Эмдеп-сÿртер йод бар.
[Ябыкова, с.12].
Йогурт солун тамзыкты
"Йошкар-Ала" чыгарар.
Йодты канга jеткилдеп
Йодомарин алыгар.
Ӱзеери jолдыктар: "Й таныкка jаантайын // Йогурт берет амтамын" [Некошева, с.13].
Андый да болзо, ÿлгерлерине авторлор су-алтай кебер берерге чырмайат. Темдектезе, А танык керегинде бичип тура, Б. Некошева "ат", "агаш", "адару", "ак", "айлына" деп сöстöр тузаланган болзо, М. Ябыкова "аргымак", "артынган", "арчымак", "азык", "аарчы", "артынчык", "амыргы" деп сöстöрди кöргÿзет. Б танык керегинде айдып тура, Б. Некошева эл-jон, ол тоодо оок балдар ортодо таныш "боорсок", "бороҥот", "биjелеп болчоҥдойт" деп айдарда, М.Ябыкованыҥ ÿлгери ажыра оогош кычыраачылар ортодо чала ундылып, айса болзо, оноҥ озо билбес те болгон "бöднö", "беле", "балар" деп сöстöрлö таныштырат. Бу автордыҥ öскö дö ÿлгерлеринде jакшынак су-алтай оҥдомолдор учурайт: кеjеге, кайзырык сыртту, ойымду тон, эскин, ынаарлу ыйыктар, кÿдÿчи, ÿйген, маҥыр, икили ле о.ö. Солун сöстöрлÿ ÿлгер J танык керегинде:
Jааш jунат jолды,
Jап-jажыл jалаҥды.
Jайбаҥдаган jорокон
Jумурутта jажынды [Ябыкова, с.6].
Мында jорокон дегени – ёж тынду, jумурут дезе – jодро, черёмуха. Айса болзо, Улаган аймакта бу сöстöр андый ла солун эмес (автор ол аймактаҥ – А.Т.).
Б. Некошевада J танык jастыҥ сÿр-кебери ажыра кöргÿзилет:
J таныктаар тÿшкÿлейт,
Jаҥмыр jааза сÿÿндирет.
***
Jас jажарып jаранат,
Jинjидий jааш тизилет.
Jабынчыныҥ алдында
Jелечи кургак уйада [Некошева, с.14].
Б. Некошева алтай оҥдомолдорды база элбеде тузаланат: чадыр, чакы, ÿзÿт агаш, некей тон, отык ла о.ö. Аҥылап Г танык керегинде ÿлгерде автор атту-чуулу jурукчыбыс, оморкодулу jондык ла политикалык ишчи Г.И.Чорос-Гуркинди кыска öбöкöзиле адап темдектейт: "Городто jараш ороомыс // Гуркинниҥ адыла адалат" [Некошева, с.6].
Ö танык аайынча айдар болзобыс, эки автордыҥ экÿлезинде "öркö" лö "öлö" деген сöстöр бар, jе олор оны эки башка кöргÿскени солун:
Öркö öрöкöн öлöҥлö
Öҥöлöп öткöн.
Öрöртинеҥ öштÿзи
Öлö куш,
кöрбöгöн [Ябыкова, с.19].
Öнöтийин öҥдöйип,
Öркö араай
чыйкылдайт.
Öлö-чоокыр саҥыскан
Öтöк казып, айланат [Некошева, с.21].
Мениҥ шÿÿлтемле, авторлордыҥ jайаандык "ачылтазы" – алтай укту балдарга сöслö айдылбас Ь ла Ъ таныктарды jартаары. Анайып, ÿлгерчилер бу суракты чек эки башка "ал сокты":
Кату темдек деп таныкта
Ӱн де jок, табыш та.
Jе ол мындый jурукта:
Подъезд, подъемник, съемка.
Jайгыда Экемел
Jиилектер терген.
Кайнадып ийзе – кисель, –
Jааназы айткан [Ябыкова, с.32, 34].
Ъ – кату темдек кажылган
Танык кату айдылган.
Ь – jымжак темдек jапшынган,
Танык jымжак угулган [Некошева, с.35].
Адакыда айдар болзом, бу эки бичиктиҥ ÿредÿ-методикалык аҥылузын, балдарга кажызы jарт келижип турганын, байла, jÿк ле адылу специалисттер jартаар ла кöргÿзер аргалу (Б.Некошева бичигин ÿредÿ аайынча министервого экспертизага аткарган болтыр). Ол ширтÿ иштиҥ турултазы кандый да аайлу болзо, М.Ябыкованыҥ ла бистиҥ jерлежис Б.Некошеваныҥ иштериниҥ солуны ла тузалузында алаҥзу jок. Бу иштер jолын алынып, кычыраачылар ортодо элбеде тарказын!
(Б. Некошеваныҥ ээчиде бичигежи ле кöчÿрме иштери аайынча куучын газеттиҥ ээчиде
номерлеринде чыгар).