Элегес хем боду база хөй адырларлыг. Улуг адырлары- Дүрген, Унгеш, Баян-Тала, Сайлыг, Хендерге, бичии адырлары – Оңгача, Межегей, Могой, Шанган, Уургайлыг, Таңды-Уула сынының соңгу талазындан агып эгелээн. Хемнер балык-байлаңнар биле элбек.
Шаг-шаандан тура Элегес хемни дургаар "элеңнер" деп төрел-бөлук чурттап чораан, оларнын ады биле "Элегес" хем оон укталган деп төөгуде бижип турар. Хөй вектернин иштинге тываның девискээринге анзы-бүрү төрел аймактар чурттап, эжелеп чораан болгай (хуннар,кыргыстар, моолтар, кыдаттар, көшкун орустар дээш оон-даа өске). Чижек кылдыр алырга Таңды кожууннун Кочетово сумузунун девискээринде чамдык чер аттары: Могой,Шанчыг,Шанган- моол сөстер, Бай-Хаак суурнун чоогунда Аргалыг деп черни, кошкун орус чон сөсту адап чадап кааш Арголик деп адаан. Элегес хемни шак ынчаар келген аймак-бөлук адаан хевирлиг. Хемни дургаар көөрге элээн улгады берген (чөнук) төрел бөлук аймаа чурттап чораанын көргеш.
Бай-Хаак школазының башкызы Ондар (Оюн) Валентина Васильевнаның төрээн хеми Элегезим деп шулуун бижидим.
Элегезим
Шапкын агым ырлыг-шоорлуг,
Бажын арыг мѳңгүн шыпкан,
Енисей хем угбазынче
Саарлып баткан Элегезим.
Баштаңгылыг келин кыс дег,
Эргеленип четтинипкеш,
Солаңгылыг Саян ажыр
Соңгу чүкче агып кирген,
Элик-хүлбүс турлаа болган
Элбек оъттуг ынак хемим.
Торгуланчак хээлер шыпкан
Тоолзуг каас чараш хемим.
Дүне-хүндүс могаг билбес
Дүрген маңныг тѳрээн хемим.
Мээн база чогааткан шулуумну бижкседим.Чуге дизе ол хемни дургаар бистин огбелеривис амыдырап, чурттап чорааннар. Малчын араттарнын, мал-маганынын, ан-меннин, куштарнын болгаш балык-байланнын турлаа. Кат-чимизи, тоорук, моогузу-биле ашкаракчы-чемирикчивис. Хемнин бажындан эгелээш Ак-Тал, Хову-Аксы Чал-Кежиг,Элегес,Кочетово, Элегес –Аксы суурлар тургустунган. Тывага эн-не баштай колхоз,совхоз-даа тургустунган, баштайгы чырык станциязы (электростанция) Чал-Кежиг суурга туттунган турган.
Пии-Хемче,Каа-Хемче,
Давангайлаан Элегезимни.
Баарында огбелерим чурттаан,
Базырыктыг чуртумайны.
Аны-мени денге оъттан,
Авам чуртту Ак-Талымны.
Ангыр-куштар эдип чайлаар,
Ачам чуртту Шанганымны.
Шагтан тура аныяктар
Шанчыг даамга тукту азар,
Чылгы-тевем оъттап чораан,
Чурумалдыг Могайымны.
Кочетово суурумайта,
Тоогулуг тураскаалдар бар,
Алдан-Маадыр салбырынга,
Арат-чонум узуктелбес.
Мурнуу чукче коруп кор таан,
Таан чараш Тандым эдээ,
Алгый, Дус-Хол, Чагытайга,
Арбын чонум эштип чайлаар.
Межегейим ажар артты,
Аяс турзун,каан турзун!
Авазынын чассыг уруу,
Амыр чорзун,менди чорзун!
Ачазынын тенек оглу,
Кадык чорзун, монге чорзун!
Курай,курай!
Чолдак-оол Магаранзаевич Оюн- Тыва АССР-нин композиторлар Эвилелинин кежугуну Элегес суур деп шулук ырын бижээн.
Оскен хемнин ады-биле атташ болгаш,
Оогун чонда алыс адын Элегес суур.
Одар-белчиир, тараа тарыыр шолдер-биле
Онзаланып коступ чыдар оран-на сен.
/=/
Эгезинде курэконом, барза-барза-
"Элегес" деп улегерлиг совхоз болдун
Эн-не баштай Тыва черге тургустунген
Эгелекчи совхозтарнын бирээзи сен
/=/
Тараа тараан шолдеринде чалгып чыдар,
Тараалан деп адын алгаан.
Кус борга, шанда тараан доннели бээр,
Курунеге дун-хун дивейн дужаап турдун.
/=/
Дортен ажыг шээр малдынкоданнары
Доргун-Арыг, Онгажада одарларлыг.
Малчыннарнын, санчыларнын аразында
Маадыр болган ордениглер кайы ковей.
/=/
Богун мында рынок-уе-шагнын негелдези,
Бодун тараан, ногаан, малын остур.
Далган, тараа чеминерни дээжизи болзун
Дагааны-даа,хаванны-даа азырап кор.
/=/
Аъдын-шарын, терген, шанаан черле утпа,
Амыдырал олар чокта берге деп бил.
Ажы-толду ажыл-ишке оорединер,
Ада-огбе, чонувустун чанчылы-дыр.
Ынчангаш улустар Элегезин дугайында шулуктерни бижип турары уткалыг.
Мынчап кээрге, Элегес хемни дургаар төруттунун, өзуп, чурттап чораан оюн уктуг өгбелеримни бижикседим. Кончуг берге үеде чурттап чораан-даа болза ажы-төлдерин эртем билиге чедирип, тывавыстың алдарлыг оолдар,кыстары кылдыр өстуруп каанынга чоргааланмас аргам чок болду. Олар кымнар дизе:
Оюн Лакпа Кежеге оглу – Москва хоорайның М.В.Фрунзе аттыг шериг академиязын 1937 чылда дооскан эң баштайгы тыва бооп турар. Ол-ла чылын ТАР-ның шерииниң командири, комиссарынга томуйлаткан
Лакпа биле Диизеңмаа Оюннар 6 ажы-төлдерлиг чорааннар.Бирээзи бичиизинде аарыгга алыскаш чок болган. 5 ажы-төлун эртем билигге чедирип өстуруп, азырап кааннар. Дөрт ажы-төлу дээди эртемнерлиг.Ажы-төлунгун эң-не улуу.
Сиин-оол Лакпаевич Оюн
1934 чылдың сентябрь 10-та Москва хоорайга төруттунген. Тывада бир дугаар баштайгы тыва профессионал режиссер. Тува АССР-ниң алдарлыг артизи (1964). РСФСР-ниң алдарлыг артизи (10.10.1974). РФ-ниң ниити өөредилгезинин хүндүлүг ажылдакчызы. 1955 чылда Ленинград хоорайның А.Н.Островский аттыг театр институтун дооскан, 1965 чылда ол-ла хоорайның театр, музыка база кинематограф институтун дооскан.
1955 - 1992 чч. — актер, режиссер, Тыва Республиканың В.Ш.Кок-оол аттыг Национал театрының кол режиссеру (1968–1983). Кызыл хоорайның №9 школаның 1992 чылда—режиссер-башкы;."Тос-Карак" аттыг бичии чаштарның театрының башкарыкчызы.
Хар-назыны оранчок улгады берген-даа болза ол кижиниң кызымаан кижи кайгаар. Чүү кижи 80 хар ажа бергеш аныяк өскеннерге секция эртирип чораан боор Тывага. Тывага бир дугаар фехтования Федерациязын тургускаш, секцияны эртирип турар.Бир дугаар тыва спортсмен фехтования спортунуң. Лениград хоорайга институттуң студентилериниң чыынды командазының кежигүнү.
Өөнунуң ишти Татьяна Одумовна Падарчы – Тыва республиканың улустун эмчизи.
"Кижиде шупту чуве чараш болур ужурлуг: арны-шырайы, идик-хеви, ишти-хөөнү болгаш угаан- бодалдары",- бо чугаалар орус улустуң Улуг чогаалчызы Антон Павлович Чеховтуң бо чугаалары баштайгы тыва профессионал режиссер, Тыва республиканың болгаш РСФСР-ниң алдарлыг артизи Оюн Сиин-оол Лакпаевичиге дорт хамааржыр.
Уруу: Алекасндра Лакпаевна Падарчы (Оюн)-дээди эртемниг, КГБ-ге ажыддап чораан.Аныяк уезинде волейболга шыырак ойнап чораан.
Оюн Эдуард Лакпаевич-дээди эртемниг, юрист,Тыва республиканың Дээди Судунга судьялап чораан, халажылгада хүндүлүг судья.
Оюн Анатолий Лакпаевич-дээди эртемниг, Новосибирск хоорайның тудуг институтун дооскан.
Оюн Шефчи Лакпаевич-бугу назынында чолаачылап чораан,Тывага бир дугаар "Сугга дүшкен кижини камгалаан"-деп медальдын эдилекчизи.
Торуттунген чериниң довураа-эртине,төрээн иениң сүдү-аржаан.
(Амыдыраарының угаадыы-деп номдан).
Оюн Данчай-оол Могенович бедик Танды-Уула тайгазындан дырлаңнайнып бады келген Элегес хемниң девискээри кайгамчык каас чараш чурумалдыг черлерниң бирээзинге 1915 чылда төруттунген. Каш малдыг бөдүүн өг-буле Моген, Долума Оюннарның чеди ажы-төлунун ортуну бооп төруттунген. Ол шагның өгбелеривистиң ажы-төлунун көвейин көөр, чеже-даа кадыг-дошкун берге үелерде хөй ажы- төлдерин эртем-билигге чедирип азырап кары дээрге-ле маадырлар тыр. Амгы үеде ынча хөй ажы-төл божууру ховар-ла боор. Оюн Д.М 1938 чылда Танды кожууннуң Көк-Булуңга (амгы Межегей суур) "Чайлаг" школазы ажыттынарга 2 классты дооскан. Ол үеде Көк-Булуң сумузунга араве нүүрү хөлчок ажылдап турган. Оюн Д.М. 18 харлыында араве кежүгүнү апарган.30-40 чылдарда Таңды кожууннуң Кара-Булунга (амгы Успенка суур) арбан даргазынга томуйлаткан. Кончуг берге Ада-Чурттуң улуг дайынынга Совет шериглерге дузаламчы кылдыр мал-маганны, аъш-чемни, идик-хепти долдур чудургеш кызыл коъштап Кызыл хоорайче шуужуп чоргузуп турганнар. Мал-маган чок кижилер коданнарны, торлааларны хөйу-биле өлургеш, хаактарны чазааш фронтуче база чоргузуп турганнар.
Суг бажы ховуларга суггарылга бугазын казып үндүрген,Элегестиң унну Шанчыг адаанга, Доозунга, Кара-Күзег чанынга,Элегес аксынга чедир араттар үстүнден , улуг делгем шөлдерден сугарар буганы казып эгелээнин аңаа чүгле Элегестиң эвес, а харын Межегейниң,Кара-Булуннуң,Шанган,Суг-Бажы,Кара-Догаанның,Элегес–Аксының араттары орус чурттакчылар биле тараа тарыыр черлерниң бугазын казып алганнар. Ынчан техника деп чүве бар эвес, чүгле балды, хүүрек, лом, кускун-хаай, хирээ туткаш-ла ажылдап, черге хонуп тургаш ажылын доозуп турганнар. Шак ынчалдыр-ла чаа коллективтиг ажыл-агыйның эгезин салганнар.
1943 чылда республиканың типографиязынга ажылдай берген. Ол үе дайын чылдары турганындан амыдырал дыка берге турган. Ындыг берге үеде Оюн Д.М хлеб карточкаларын парлап тургун. Бир талонга ажылдып турган кижиге 700 грамм, бичии кижилерге 300 грамм, ажылдавайн турган херээжен кижилерге 250 грамм хлеб берип турган.Оон соонда "Тываның аныяктары", "Шын" солуннарга хөй чылдар иштинде корректорлап ажылдаан.
Данчай-оол Могенович биле Чысынмаа Байыр-ооловна Оюннар беш ажы-төлүн эртем-билиге чедиргеш чуртталганың улуг оруунче үдеп кааннар. Шуптузу ажыл-агыйның амыдыралынга ажылдап кааннар. Бөгун шуптуузу пенсионерлер. Оларның улуг уруу Дончи-оол Тамара Оюновна-башкы эртемниг, бүгү назынында школага башкылап чораан, куш-ажылдың хоочуну. 1936 чылда Таңды кожууннуң Кочетово сумузунуң девискээри Элегес хемниң кыдыында "Инек даш"-деп черге төрүттүнген. Ол Инек дащ 50-70 чылдарда ыракдан көөрге чыдар кара инек кылдыр көстур турган. Амгы үеде ында чоогунда хөмур казып эгелээн. Ол кезек каас-чараш черлерни казып каапкан.Дончи-оол Т.О назы-хары 80 харны ажа-даа берген болза адак-бышкаа чииги аажок, чугаа-сооткур, ылангыя төрээн чери таңдызын, ооң оюн уктуг чонунга ынаан, сактып, сагыш-човап орарын кайгадым.
Дончи-оол Александра Оюновна –дээди эртемниг, Иркутск хоорайның саң-хөө институтун дооскаш, республиканың казначейство черинге ажылдап чорааш хүндүлүг дыштанылгаче үнген.
Клара Оюновна Дончи-оол, Тыва АССР-ниң алдарлыг артизи, күш-ажылдың хоочуну, бүгү назынында цирке бараалгаткан, бедик черге чиңге демир кырынга танцы(сам) ойнап күүседип чораан.
Кызылдың 2дугаар школазын дооскан соонда Москва хоорайның Курунениң цирк болгаш эстрада искусствозунуң училищезинче кирип алган. 1963 - 1997 чылдарга чедир Клара Оюновна Күрүнениң цирк компаниязынга ажылдаан. Оларның иштинден 8 чыл иштинде- билдингир тыва бөлук артистериниң арзынга СССРЭ-ниң улустуң артизи Владимир Оскал-оолтуң утуртулгазынга ажылдаан. Ооң соонда ол цирк бөлүүнден чоруткаш, өөнүнүң ишти Валентин Анатольевич Бартеньев биле тускай боттарының цирк бөлүүн тургусканнар "Саян дааның легендазы"-деп аттыг. СССРЭ-ниң аңгы-аңгы хоорайларынга болгаш даштыкыга чылдың-на цирк концертин чедиишкинниг көргүзүп турганнар. Амгы үеде Сочи хоорайда чурттап турар. Удуур өрээлинде эрги "Азияның төву" тураскаалының чуруу баар.Эртен оттуп келгеш баштай-ла ол чуруунче көргеш,төрээн тывазын сактып, чаш-чылдары сагыжынга кирип:Енисей хем, даглар, парк, стадион "Хүреш",чурттап турган Кызыл партизан кудумчузу кезээде кады чорууррунун демдээ ол бооп турар. Черле ындыг-ла боор, чеже-даа амыдырал чуртталга аайы биле чоруур-даа болза кижи чурттун сактып чоруур.
Клара Дончи-ооловна ийи ажы-төлдүң аас-кежиктиг иези.Олар база ада-иезиниң соон салгааш цирк артистери бооп чоруурлар. Уруу Ноэлла "Тававктар биле оюн" көргүзүүн Москва хоорайның Векрнадск проспектизинде коргузуп ажылдап турар. Амгы үеде Сочи хоорайда аргентин танго школазын башкарып турар.
Оглу Станислав Дончи-оол өг-бүлези биле Ирландияда, кадайы Нина болгариядан база цирк артизи. Оларның база боттарының бичии чаштарга цирк програмазы бар.
Муздрамтеатр. .Кызыл хоорай1985 ч. "Саян дарларының легендазы" деп цирк номерин Клара база Валентин Дончи-оолдарнын күүселдезинде.
Оглу Дончи-оол Анатолий Оюнович-дээди эртемниг Кызылдың Курунениң башкы институтун дооскан. 1970-80 чылдарда Тыванын ИХЯ-га шагдаа ажылдакчыларынга ажылдаар кижилер чедишпес турган, ынчангаш ол ИХК-ге шагдаалап ажылдай берген.Бугу назынында чонунга бараан бооп ИХЯ-ның хой-ниитиниң айыыл чок хайгараар килдизинге ажылдап чорааш,хүндүлүг дыштанылгаче үнген, милицияның курлавырта майору.
Дончи-оол Маргарита Оюновна-дээди эртемниг, Томск хоорайның саң-хөө институтун дооскаш Тыва республиканын ИХЯ-га хыналда ревизиязының кезээнге даргалааш хүндүлүг дыштанылгаче үнген, иштики хүлээлгениң подполковниги. Бо тур бөдүүн араттарның ажы-төлдери эртем билиглиг, тывавыстың база ховар дээн улустары.