Туштуков Николай Яковлевич
Николай Яковлевич ыраак Челябинский областьта Юргамыш аймакта 1939 јылда чыккан. Бойы
керегинде Николай Яковлевич "Мен Сталинниҥ уулы" деп кокырлайт – энезин айдай берерде
Алтайынаҥ ыраакта чыкканы ол. Оныҥ кийнинде Казахстанда да јӱрерге келишкен. 1946 јылда
Тондоева Валентина Кирилловна олорды Казахстаннаҥ барып экелген. Ишмекчи јолында Ула-ганда, Ийин јуртта, Чодродо заповедникте иштеп јӱрген. 1976 јылда Балыктујулга кӧчӱп келеле,
эмдигенче анда јадат. Балыктујул јуртта тракторист болуп иштеп тура, бертик-сыныктаҥ улам
амыралтага барган. Быјыл Николай Яковлевич 79 јажын темдектеерге јат. Бир бала азырап чы-даткан, эмди эки барказына сӱӱнип јӱрет.
Черӱчил јолы керегинде бойы куучындайт:
- 1958 јылда Улаганнаҥ ла черӱге атангам. Военкомат Кош-Агашта болгон, ого барып ӱч
кӱн конгон. Оныҥ кийнинде Горно-Алтайскка апарган, оныҥ кийнинче Бийск, Барнаул, Новоси-бирск. Бисти - 70 кижини – вагон-телятникту апарган. Новосибирсктеҥ база улус кожулган.
Оноҥ ары јарым айга Беломорканал ажыра тӱндӱк јаар ууланганыс. Мурманский областьта
Кандалакша деп калага келгенис (Ак Талайдыҥ јанында). Ээчиде Кандалакшанаҥ 200 километр
тууразында, Финляндияныҥ границазыныҥ јанында Алакуртти деген јерде отрядка барганыс. Анда Советский Союзтыҥ Геройы А.В. Спековтыҥ адыла адалган заставада учебка ӧдӱп,
јаҥар айдыҥ 5-чи кӱнинде при-сяга алгам. Ол А.В. Спеков деген геройдыҥ чыккан ӧскӧн јери
Бийск кала эмтир. Бийскте оныҥ адыла адалган ором до бар. Бир
канча ӧй ӧткӧн соҥында мени ӧскӧ И.П. Быковтыҥ адыла адал-ган заставага кӧчӱрген. Коман-дировкага Петрозаводск калага иштенип те јӱргенис. Онойып јӱрӱп, ӱч јыл черӱчил молјуны
бӱдӱрип, ойто айылыма јангам. 2 јыл 2 айга Заполярьеде черӱчил молјуны бӱдӱргем. Ол тушта
Ыраак Тӱндӱк јер болгонынаҥ улам бисти јакшы азырап туратан. Бир солдатты 9 салковой
20 акчага азырап туратан, а тӱштӱк талаларда уулдарды ол ӧйдӧ 6 салковойго азырайтан.
Мениле кожо Улаганнаҥ Тадыкин Сергей черӱге атанган болгон, је бисти Мурманскта эки јара
айрып салган.
Тӱндӱкте Гольфстрим деген теҥистиҥ јылу агынынаҥ улам, климат та јылу ла чыкту болуп
турган. Је оноҥ улам катаҥы балулар кӧп чыгып туратан – бирӱзи јарылып јатса, экинчизи
чыгып келеедер. Эки јылга катаҥынаҥ чыралаганыс ла. Бастыра пограничниктерди келип јаткан байрамыла уткуп турум. Оогош уулдарга черӱниҥ ӧйин амыр-энчӱ ӧдӱп келзин деп кӱӱнзейдим.
Челчушев Борис Петрович
Борис Петрович 1944 јылда Улаган јуртта чыккан. Ӧскӧн јери – Саратан јурт. Адазы 1948 јылда
Саратанда колхозко председатель болуп иштеп барган. Анда 1959 јылга јетире иштеген, билезиле
кожо анда јадып. Оныҥ кийнинде Улаганга кӧчкӧндӧр. Горно-Алтайскта национальный школды
божодып, 1962 јылда Саратанга интернаттыҥ заведующийи, кладовщик, воспитатель болуп
иштеген. Райком комосмолдо качы, райком партииде инструктор (1970) болуп база иштеген.
Јазулуга командировкага јӱрӱп, анда лесничестводо иштеп турган Неля Филипповнага јолугып,
1970 јылда биле тӧзӧгӧн. 1972 јылга јетире Јазулуга иштеп, 1973 јылда Саратанга парткомныҥ
качызы болуп келген. Анда 4 јыл иштеп, Акташка аймак контрольдыҥ председатели болуп
барган. 1986 јылда ойто Саратанга совхозтыҥ директоры болуп барат. 1989 јылгы јетире иштеп,
райкомныҥ качызы болуп Улаганга келет. Экономика јанынаҥ качызы болгон. Перестройка
башталып турарда, Улагандоон электросвет ӧткӱрерине јаан иш эдилген. Чибилӱ совхозко селектор до болуп иштеерге келишкен. Оныҥ кийнинче Улаганда комхозтыҥ јааны болгон. Ого 6
јыл иштеп, амыралтага барган. Неля Филипповнала кожо бир уул чыдадып салган, тургуза ӧйдӧ
уулы Владимир Горно-Алтайск каланыҥ јааныныҥ ордынчызы, спортивный школдыҥ директоры
болуп јат. Эки барказы ӱредӱде.
Борис Петрович черӱчил јолы керегинде:
- 1963 јылда Горно-Алтайскта алтаистиканыҥ ла литератураныҥ институдына киргем.
Анда кӱчӱрген айга јетире ӱренеримде, секретарь "сени военкомат алдыртып јат" деп айткан.
Ого барзам, медкомиссия мени шиҥдеп, "годен" деп чечим чыгарган. "Куда годен?" деп сурак
береримде, "в погранвойска" деп каруу берген. Капитан белетнишке бир ле саат ӧй берерде,
јадып турган квартирама барып, бойымныҥ пальтомды фуфайкага солыжып ийеле, ойто во-енкоматка јӱгӱрдим. Келзем, анда автобус сакып јат. База бир уул ла сержант-пограничникле
кожо јолго атандыс. Бийскти, Барнаулды коно-коно ӧдӱп, сержант айдат: "Эртен Ташкент
деген калага барарыс. Орто Азиялык пограничный округ барарыгар" - деп. Барнаулдаҥ атанып,
ӱч кӱнниҥ бажында Ташкентке јеттис. Ташкентте јылузы сӱрекей, а мен фуфайкалу. Базары
да сӱреен јакшы. Кожо барган уулдар барып, базардаҥ аш-курсак экелерде, мен јӱрӱмимде
баштапкы катап арбузты ол тушта јигем. Оноҥ ары Термезский областьтыҥ тӧс калазы
Термезке эҥирде јеттис. Терместиҥ он километр тууразында учебный пунктына апарып, бир
кӱн амыраткан. Ӱчинчи кӱнде бисти тургузып, хлопок јуудырып апарган. Бис 200 кире кижи
болгоныс – Кавказтаҥ, Армениянаҥ, Азербайджаннаҥ… Хлопок јууйтан јер јаан, биске ӱч кӱн
берген. Ол ӱч кӱнге хлопок јууп иштенгенис. Оныҥ кийнинде занятиелер башталган, ол 4 айга
улалып, кочкор айдыҥ 1-кы кӱнинде присяга бергем. Присяганыҥ кийнинде бисти заставалар
сайын таркаткан. Бисти Мухор-Тарха деп 13-чи заставага ийген. Ол заставада алтай улустаҥ
мен јаҥыскан болгом. Белорусиядаҥ, Украинанаҥ, Кавказтаҥ кӧп уулдар болгон – бастыра јаба
30 кире кижи. Ол застава Афганистанныҥ границазыныҥ јанында. Гранныҥ ары јанында –
Афганистанныҥ јеринде – кишлак туруп јат. А бистиҥ заставаныҥ јанында узбектердиҥ 5
турлузы болгон. Анда кой мал ӧскӱрип туратандар. Каракульский койлорды мен анда баштапкы
катап кӧргӧм – бистиҥ койлордоҥ чек башка. Кочкор айда олордыҥ каракуль алатан ӧйи. Койлор
тӧрӧгӧн кийнинде, беш кӱнниҥ бажында кураандарды ӧлтӱрип, олордыҥ терезин (каракульды)
алат. Ол тушта ол эҥ ле чыҥдый болот. Кажы ла турлуда бир муҥнаҥ кой турат. Јаҥар айда эҥ
ле тыҥ соок дегени -10 градус болот, эмеш каар јаап ийет. Оноҥ ары ойто јылып баштап јат.
Бир катап ол заставаныҥ јанына корейлер келип узбек совхозтыҥ тураларын туткан.
Кӱстейин-кыштайын иштеп, јаскыда бистиҥ Кара-Кујур кирези јуртты тудуп салган. Јаскыда
рис отургызарга Амурдарьянаҥ суу агыскылап јат. Олор таҥныҥ 5 саадында иштенгилеп бар-гылаган кийнинде тӱнниҥ он саадына јетире иштенер. Бистиҥ бӱдӱретен иш – олорды кӧрӧри:
20 кижи иштенип барган кийнинде – ойто 20 кижи оноҥ чыгар учурлу. Кем-кем јок болзо, бис
олорды бедирер учурлу. Корей албатыныҥ иштеҥкейин кайкап туртам, бистиҥ улус анайда
иштензе, не болгой не деп сананып туратам. Олордыҥ база бир кайкамчылу аҥылузы – ийт-терди кӧп, семирте азырап, олорды оноҥ јигилеп турганы. Корейлердиҥ кийнинче заставаныҥ
јанына геолог-буровиктер нефть казып келгендер. Олорды да тӱни-тӱжи кӧрӧр керек. Олордыҥ
кийнинче архелогтор келген – заставаныҥ јанында каанныҥ ӱй кижизиниҥ сӧӧги болгон деп
айдыжып туратан.
Амурдарьяны кечире Афганистанныҥ јеринде кишлакка пятница кӱнде тыҥ ајару эдер керек.
Нениҥ учун дезе ол кӱн анда мӱргӱӱл болуп јат. Мӱргӱӱлге коркышту кӧп улус келетен – кем
атту, кем эштектӱ, кем јойу. Бис олордыҥ ортозында европей кийимдӱ кижи бедиреер керек –
ол разведчик болордоҥ айабас. Ондый кижи кӧрӱнзе, тургуза ла отрядка телефон согор учурлу.
1932 јылда бистиҥ турган заставага басмачтар келип, бистиҥ 28 советский солдаттарды
бастыра кырып салган болгон деп биске куучындап туратан. Ондо кереес те тургузып салган.
Оныҥ учун ајарыҥкай јӱрер керек болгон.
Бистиҥ заставада кеме де болгон. Оныла матростор Амурдарья суула јӱрӱп, границаны ко-рып туратан. Бис КСП (контрольно-следовая полоса) кӧрӱп туратаныс. Байагы матростор
Амурдарьяла барып јаткан кемелерди, теплоходторды кӧрӱп, ширтеп турган. Ол Амурдарья
деп суу бистиҥ Кадын суудаҥ эки катапка јаан. Афганистанныҥ пограничниктери јаҥыс ла ары
јаратла јӱргилейтен. Афганистанныҥ кааны келип јӱреле "Бис бойыстыҥ границаны корыбаза
да кем јок. Советский солдаттар бистиҥ гран-кыйуны јакшы кӧрӱп јат" - деп айткан дежет.
Олордыҥ пограничниктери лампалу јӱргилеер, бис – электрофонариктерлӱ. Јараттаҥ јаратка
фонариктрле јарыдып, јакшылажып, ӧдӱже беретенис. Ол тушта Афганистан биске нӧкӧрлик
ороон болгон, оныҥ учун гра-ница бускан деп учуралдар да
болбойтон. Эки учурал болго-ны сагыжыма кирет. Бир ка-тап Афганистанныҥ офицери
Амурдарьяла кемелӱ барып јадарда, кемези аҥданган.
Оныҥ сӧӧгин бедирезин деерде, оны ӱч кӱнге бедиреп тапканыс. Бистиҥ јаратка
чыгара чапкан болгон. Оныҥ сӧӧгин табала, олорго бе-рип ийгенис. Экинчи учрал-да бистиҥ јаныста јуучыл аэропорттоҥ бир уул качкан деп јетирӱ келген. Јарым айга бедиреп, Термез каланаҥ тудуп
алгандар. Заставаныҥ јанында аҥ-куш сӱрекей кӧп. Анчада ла какай-чочконыҥ кӧбизи коркышту.
Олор Амурдарьяны беженнеҥ-јӱстеҥ кечип, КСП-ла ӧдӧр. Биске ол чочколорды адарга јарабас, оныҥ учун ол КСП-ны ойто јамдап, аайлап туратаныс. Јербойыныҥ улузы (узбектер) кӱндӱзек јакшы улус, кӱскиде биске арбуз-дыняны машиназыла ла экелип беретен.
Экинчи јылда мен заставаныҥ јааныныҥ ордынчызы болуп јарым јыл салдым, училищенеҥ
јаҥы офицер заставаныҥ јааны болуп келгенче. Ол келерде мен собачник болуп калдым. Бистиҥ
заставада 2 ийт болгон, олордыҥ бирӱзин старший сержант алып јӱрген, а экинчизи - мениҥ.
Эки јылга Барсик деп атту ийтле кожо службамды ӧткӧм. Ийттиҥ де ижи кӱч: оны јаантайын
јунар, азырар керек. Ийтке кӱнине 170 грамм эт берилет, оны кайнадар керек. Эт эдип анчада
ла эштектиҥ эдин узбектер экелип туратан. Эштектиҥ эди амтамыла аттыҥ ла эдиндий,
бир де башказы јок. Оноҥ башка ийтти бир неделяда эки катап таскадар керек. Некелтелер
аайынча 3 саат кайра ӧткӧн исти ийт табып алар керек. Мениҥ ийдим 5 саат кайра болгон
исти табып алатан. Заставада ат та болгон. Заставанаҥ оҥ јанындоон 8 км, сол јанындоон
12 км јерди айланып кӧрӧр керек. Јаман немезии неде дезе, изӱзи коркышту, тӱнде томоноктор
фонарике јуулыжып, оны бӧктӧп салар. Эликтиҥ эмезе ӧскӧ аҥныҥ изине табарза, оны истеп,
јаткан јерине јетире барар керек. Нениҥ учун дезе алдында гран бузаачылар аҥныҥ туйгактарын
кийип, КСП-ны ӧдӱп турган учуралдар болгон.
Пограничник службазы бир јанынаҥ сӱрекей каруулу иш, бир јанынаҥ јакшы да. Азыраш јанынаҥ
бир де комудал болбогон. Пограничниктердиҥ байрамында биске концерт кӧргӱзип, тойо азырап
салатан. Онойып 3 јыл черӱчил молјуны бӱдӱрип, 1966 јылдыҥ куран айында јангам.
Погранчерӱниҥ 100 јылдыгыла колбой погранчерӱниҥ ветерандарына эҥ ле озо су-кадык
кӱӱнзейдим, оор-јобол табарбазын, бала-барказы јакшы ӧссин деп кӱӱнзейдим. Бистиҥ ӧйдӧ
Советский Союзтыҥ границазында амыр-энчӱ болгон, эбиреде нӧкӧр ороондор, ачыныштар
јок болгон. Эмдиги ӧйдӧ границада служба ӧдӱп турган уулдарга кӱчке келижет.