Ол бойыныҥ эрмек-куучынын јӱк ле јыл туркунына ӧткӱрген иш-тожына эмес, а орооныста да, Алтайыста да болуп турган керек-јарактарга учурлайт:
- Родион Борисович, былтыргы јылдыҥ сыгын айынаҥ ала бу каникулдарга јетире Госдумада иштелген иш аайынча элбеде куучындап берзегер?
- Јылдык ишти элбеде куучындаарга газедистиҥ бӱги ас болоры јарт, оныҥ учун кӧп куучынды тоолорло солыырга келижер болбой? Бистиҥ јылдык иш кӱски ле јаскы сессияларга бӧлӱнет. Былтыр кӱски сессия куран айдыҥ учынаҥ башталып, 2017 јылла кожо туузылган эди. Бу кире ӧйгӧ Госдумада 30 пленар јуун ӧткӱрилген ле бу јуундарда текши тооло 753 јасактыҥ ӱлекери кӧрӱлип, олордоҥ 215 јасак јарадылган. Кӱски сессияныҥ кӧп ӧйи келер јылдыҥ ла ээчий эки јылдыҥ бюджеттерин јӧптӧӧрине барат. Мында шӱӱжӱ блааш-тартышту башталат, нениҥ учун дезе, 26 комитеттиҥ кажызы ла бойыныҥ тӧс отрасльы ла апараткан ууламјылары акча-манатла канча ла кире кӧп јеткилделзин деп кичеенет, мыныҥ ӱстине кажы ла депутат талдалган талазы учун база "оорып", алкы бойыныҥ бюджет аайынча санаа-шӱӱлтезин, кӧрӱм-турумын партиязыныҥ фракциязы ажыра ӧткӱрерге албаданат. Комитеттердиҥ ле фракциялардыҥ бюджет аайынча кезик оҥдошпосторы јаҥыс ла парламент ичинде эмес, а Госдума, Федерация Соведи ле Башкару турушкан ӱчјандай комиссияда да шӱӱжилет ле аайлалат.
Јарадылган јасактардаҥ акту кӱӱнимле јӧмӧгӧн јасактарды алзам, олордыҥ тоозына эҥ ас ишјалдыҥ кемин кижи аштабай, арыбай, оорыбай јӱрерине керектӱ аш-курсак аларына једер акча-манаттыҥ (прожиточный минимум) кемине јетирери; энелердиҥ капиталын 2021 јылдыҥ учына јетире улалтары ла бу акчаларды ӱзеери школдоҥ озогы ӱредӱни ле кенек балдардыҥ адаптациязын тӧлӧӧрине тузаланарын јараткан; кижи бажына кирелтези прожиточный минимумды 1,5 катапка ашпай турган билелерде баштапкы ла экинчи балдар табылза, олорго ай сайын акча тӧлӧӧри; улусты ла таҥынаҥ аргачыларды калан тӧлӱлеринеҥ айрыыры ла пенсионерлердиҥ ле кенектердиҥ кеми алты сотыктаҥ ас дачаларына јердиҥ каланын салбазы; федерация ла талалар кеминдеги Јондык палаталарды талдаштарда наблюдательдер эдери ле талдаштар ӧткӱрер талалык кӱреелер талдаштардыҥ турултазын јӧптӧӧринде видеонаблюдение тузаланылары керегинде јасактар.
Јасактар јаратканыстаҥ башка кӱски сессияда 51 парламентский угуштар ла 9 башкаруныҥ чазын ӧткӱргенибис. Кӱчӱрген айдыҥ 20-21 кӱндеринде Госдумада баштапкы ла катап Јииттердиҥ форумы ӧткӧн. Ондо текши тооло 400-теҥ ажыра делегаттар (талалык ла јииттердиҥ парламенттериниҥ депутаттары, јиит билимчилер, блогерлер, журналисттер ле ӧскӧлӧри де) турушкан, олор Россия Федерациязыныҥ 80 талазынаҥ ла 6 тыш ороондордоҥ келгендер. Эки кӱнге делегаттар экология, ӱредӱ, ишле јеткилдеш, коммунал ээлем ле ӧскӧ дӧ ууламјылар аайынча курч сурактарды кӧдӱригилеп, олорды келер ӧйдӧ јасактар эдип јараткадый санаа-кӱӱндерин угускандар. Мынайып олор јӱк бойлоры да ӱренгилеген эмес, а бисти де ӱреткендер. Мынаҥ ары мындый форумдар јылдыҥ ла ӧткӱрилери темдектелген.
2017 јылдыҥ кӱски сессиязынаҥ 2018 јылдыҥ јаскы сессиязына 441 јасактыҥ ӱлекери кӧчӱрилген болгон. Текшилей алза, туку 1994 јылдаҥ бери јадып калган ӱлекерлерди шӱӱп јадыбыс ине. Мыныҥ ӱстине јаскы сессияга јаҥы јасактардыҥ 572 ӱлекери берилген. Темдектелген ӧйгӧ 50 пленар јуун ӧткӱрип, текши тооло 978 јсактыҥ ӱлекерин кӧрдибис, олордыҥ 343-и јасак болуп јарадылган, 155-и баштапкы кычырышла јӧптӧлгӧн. База 23 парламентский угуштар ла 3 башкаруныҥ чазын ӧткӱргенибис. Кичӱ изӱ айда Госдумада баштапкы ла катап "Развитие парламентаризма" деп адалган телекейлик форум ӧтти. Ондо 96 ороонноҥ келген 500-теҥ ажыра парламентарийлер ле эксперттер турушкандар. Олордыҥ солун-собырын ӱлешкен, ченемел алышкан иш-тожыныҥ ортозында ороондордыҥ парламенттери ортодо бир канча туштажулар ӧткӱрилген.
Јарадылган јасактарды алзабыс, олордоҥ албаты-јонго јарамыкту деп улустыҥ ар-јӧӧжӧзине салар каланныҥ кемин рыночный баала эмес, а кадастровый баала чотооры; "дачный амнистияны" база 2 јылга улалтары; долевой строительстводо шиҥжӱни катуландырары; кижи бажына кирелтези прожиточный минимумды 1,5 катапка ашпай турган билелерге баштапкы ла экинчи балдары учун берилип турган акчалардаҥ НДФЛ-ды айрыыры; гражданский ле уголовный керектердиҥ баштапкы ла апелляционный јаргыларында кыйалта јогынаҥ аудиозапись ӧткӱрери; јаргычылардыҥ дисциплинарный молјузын тыҥыдары; апелляционный ла кассационный јаргылардыҥ јаҥы системазын тӧзӧӧри керегинде јасактарды адаар эдим. Кӧлӱктердиҥ регистрациязын ГИБДД барбай ла ӧткӱрери керегинде јасак база јаратканыбыс. Алтайысты корыыры, агаш-тажысты тузаланары јанынаҥ алзабыс, јыккан агашты кыйалтазы јогынаҥ ойтодоҥ орныктырары аайынча јасак јаратканыбыс, бир јылдыҥ бажында кажы јерде кандый агаш јыгылган ол ло јерде. ол ло бойынча ойтодоҥ отургызылар учурлу, албаты-јон бойы јыгылган агашты аҥылу јараду јогынаҥ тузаланарын јаратканыбыс, улуска агаш фондтыҥ јериндеги участокторын (ол тоодо дачаларын) ээленерине амнистия јарлаганыбыс.
Кезик јасактардыҥ ӱлекерлери коркышту кӱч јӧптӧлгилеген, јаан блааш-тартышта шӱӱжилгилеген, албаты-јон шӱӱзин деп баштапкы кычырышта да токтодылганы бар. Темдектезе, Россия Федерациязында тӧрӧл тилдерди ӱредери аайынча јасактыҥ ӱлекери тал-табышту шӱӱжилди. Блааш-тартыштыҥ тӧзӧлгӧзи ӱлекердиҥ баштапкы вариантында тӧрӧл тилдер факультативно ӱредилер деп айдылганы болгон. Орооныста эл тил орус тил болуп јат, мыныҥ ӱстине 22 республикада эл тилдер деген чыду база 36 тилге берилген, нениҥ учун дезе, кезик республикаларда ӧс калык јаҥыс эмес, темдектезе, Дагестан Республикада онноҥ ажыра тилдер эл тилдер деп чотолот, база Кабардино-Балкария ла Карачаево-Черкессия бар. Тӧрӧл тилдердиҥ тоозы бӱгӱнги Россияда 250-неҥ ажыра, булардаҥ 80 тил литературный тилдер деп чотолот. Тӧрӧл тилдерди ӱредерин факультативке тӱжӱрген кийнинде олор быжулай эмес, а колдыҥ сыртыла ӱредилери јарт. Оныҥ учун баштапкы кычырышта мен бу ӱлекер учун ӱнимди бербегем, концепциязын јаратпагам. Ӱлекер экинчи кычырышка белетелип турарда, шӱӱжӱ јаҥыс депутаттар ортодо эмес, а республикалардыҥ чыгартылу улустары, просвещениениҥ министерствозыныҥ ла Рособрнадзордыҥ специалисттери ортодо ӧткӧн. Экинчи кычырышта Думаныҥ билим ле ӱредӱ аайынча комитединиҥ председатели В.Никонов Россияда калганчы ӧйдӧ тӧрӧл тилдерди ӱренери ле ӱредери уйадаганын, бу сурактарла иштеп турган бир канча шиҥжӱ институттар јоголтылганын, ӧс лӧ ас тоолу ӧс калыктардыҥ тилин ӱредер специалисттер белетеер система шалтыраганын ла ӱредӱниҥ стандарттарын јӧптӧӧринде ле учебниктер чыгарында проблемалар болуп турганын бойы јетирди. Оныҥ учун јасактыҥ постановлениезинде тӧрӧл тилдерди ӱредерине керектӱ профессиональный учебниктер белетеериниҥ ле ӱредӱлик программалар тургузыларыныҥ пландары темдектелген. Јасактыҥ бойында тӧрӧл тилдерди ӱредери "федеральные государственные образовательные стандарты дошкольного, начального общего и основного общего образования обеспечивают возможность получения образования на родных языках из числа языков народов РФ, изучения государственных языков республик РФ, родных языков из числа языков народов РФ, в том числе русского языка как родного языка" деп айдылган.
Улустыҥ пенсияга чыгар јаштарын узадары керегинде јасактыҥ ӱлекери баштапкы кычырышла јӧптӧлип, экинчи кычырышка белетенер ӧй јаҥжыкан бир айга эмес, а эки айга кӧптӧдилди...
- Родион Борисович, бу ла айдылып турган јасак учун слерди ле И.Белековты "враги народа" деп бичип турган улус бар, мынаҥ озо, тӧрӧл тилди ӱредери аайынча јасак баштапкы кычырышла јӧптӧлип турарда, "хитрый Родион Букачаков в момент голосования не присутствовал на рабочем месте и в голосовании не участвовал" деп база бичигиледи?..
- Мен олорло, политикандарла, јӧпсинер аргам јок, улустыҥ пенсияга чыгар јаштарын узадары аайынча јасактыҥ ӱлекери јӱк баштапкы кычырышла јӧптӧлгӧн лӧ экинчи кычырышка белетенер иш эки айга узадылган: талалар шӱӱжӱде база турушсын деп, санаа-кӱӱндерин база айдышсын деп. Баштапкы да кычырыштыҥ алдында јасактыҥ ӱлекери талаларга аткарылган болгон: 85 таланыҥ 73-и ӱлекерди јӧмӧгӧн, јаратпаганы - 12 тала. Экономикабыста керектер талдама ла демографиялык айалгабыс кызу эмес болгон болзо, эл-јонныҥ пенсияга чыгарыныҥ ӧйин кем кӧдӱретен эди? Алдыбыста эҥ ле кату турган сурак орооныстыҥ экономиказын кӧдӱрери болуп јат, президент ол јанынаҥ 12 нацпроект јарадып койды, олорды јӱрӱмде бӱдӱрерге арбынду акча керек. НДС эки процентке не кӧдӱрилген деп, шак бу акчаларды табарга кӧдӱрилип турбай. Је ол ок ӧйдӧ бис алдында јеҥилтелӱ (НДС-ы ноль ло 10 проценттерлӱ болгон) аш-курсакты ла эм-тусты - ол ло бойынча арттырып койгоныс. Пенсияга чыгар јаштарды узадары база ла мындый ууламјыла јарадылар. Пенсияга эр улус 2028 јылдаҥ ала 65 јаштуда, ӱй улус 2034 јылдаҥ ала 63 јаштуда барар деген тоо Башкаруныҥ вариантты эмей. Темдектезе, Алтай Республиканыҥ депутаттарыныҥ вариантында пенсияга эр улус 63 јаштуда, ӱй улус 58 јаштуда чыгары керегинде айдылат. Оныҥ учун кӱчӱрген айда экинчи кычырышта бастыра варианттарды тапташтырарыс, анчада ла албаты-јонныҥ санаа-кӱӱни, талалык јаҥдардыҥ тӱп-шӱӱлтелери ајаруда болоры јарт.
Тӧрӧл тилдери ӱредери аайынча јасактыҥ ӱлекерин шӱӱжеристе, пенсияга чыгар јашты узадар ӱлекерди ле шӱӱшкенистий болгон. Талаларга ийилген ӱлекерди јӱк ле бир тала јаратпаган, арткандары бастыра јӧп болгондор. Башкы јыл, депутатка јаҥы ла тудуларымда, ӱнбереечилеримле баштапкы деген тушташтардыҥ бирӱзи акы-поэдис Борис Самыковло болгон. Аксагал мындый керек болорын та ары-јанынаҥ билген, та ӧскӧ кандый сезимдерле башкарынган, ол тушта меге ол алтай тилдиҥ салымы аайынча чындык ла чыҥдый јетирӱ берген эди. Чамал аймакта ӧскӧн, чыдаган кижи керектиҥ аайын бойым да оҥдоп, билип турбай. Чындап, "В Горном" ло "Лысый бурундук" деген сайттардагы "сӱмелӱ Букачаков" деген јетирӱ фейк (английский тилдеҥ орус тилге кӧчӱрзе, "подделка" дегени) туру. Мен тӧрӧл тилдери ӱредери аайынча ӱлекердиҥ баштапкы кычырыжында пленар јууннаҥ качпагам, учына јетире турушкам, фракцияга да угузып салган болгом, бу учуралда ӱлекер учун ӱнимди бербезим деп, концепциязы јастыра деп. Экинчи ле ӱчинчи кычырыштарда ӱлекерлерге ле постановлениеге кандый кожулталар эдилгенин ӧрӧлӧй айттым, оныҥ учун мен јасакты јӧмӧгӧм. Чындап, Тӧрӧл тилдерди ӱренерин ле ӱредерин јӧмӧӧр федерал фонд аҥылу јасакла јарадыларын база темдектегенибис.
- Слер сананзагар, фейк јетирӱни слерге удура кемдер ӧткӱргилейт ле нениҥ учун ӧткӱригилейт? Политика јогынаҥ болбой турган болбой?
- Та кемдер де, та нениҥ де учун (кӱлӱмзиренет), бу суракка менде оноҥ ӧскӧ каруу јок...
- Слер "региональный неделе" деген ижигерде јаантайын аймактар ла јурттарла јоруктайдыгар, ондо болуп турган тушташтар аайынча нени айдарыгар?
- Таладагы иштиҥ бир кӱни Горно-Алтайскта прием ӧткӱрерине барат, эки кӱни Москва ла Горно-Алтайск ортодо, эки кӱни Горно-Алтайск ла ыраак аймактар ортодо ӧдӧ бери турганы ачынчылу, ӱнбереечилерле туштажарга ӧй ас келижет. Улусла тушташтар јанынаҥ айтса, кӧп лӧ саба эрмек-куучын, сурак-проблема аймак кеминде эмезе республика кеминде чечилер сурактар болот. Федерация кеминде аайлалатан сурактарды кӧдӱрижейин, кӧжӱӱрлежейин, је слердеҥ меге мындый эмезе ондый чаазындар керек деп айдып јадым. Бу јанынаҥ эҥ ылтам, эҥ ылгым иштеген деп Кан-Оозы аймакты адайдым. Аймактыҥ башчызы Г.Н. Пильтин проектно-сметный документация болзын, ӧскӧзи де болзын капшай ла чыҥдый белетедип ийер кижи. Чуй-Оозыныҥ "ээзи" Г.М. Таптыгина база ондый ок башкараачы, јондык ишчилердеҥ Р.С. Пекпееваны ("С.Т. Пекпеевтиҥ фонды"), Э.Ю. Суркашевти ("Аркыт" экофонд) аҥылап темдектейдим, олордыҥ белетеген документтеринеҥ, чотомолдорынаҥ бир келишпес таппазыҥ.
Кичӱ изӱ айда јааштар јаабаганы учун кӧп саба јерлеристе ӧлӧҥ бӱтпеген, оныҥ учун быјыл кӧп улуска ундылып калган колчалгыларын чыгарып, аркага кирерге келижер ошкош. Јуртээлемниҥ министерствозы, республиканыҥ јаандары быјылгы јылды кӱч јыл деп эмдигештеҥ айдып, мында да, Москвада да иштегилеп тургандары јакшы. Бу ла калганчы пленар јуунда Башкаруныҥ солярка-бензинниҥ бааланганыныҥ компенсациязына талалар ортодо 5 миллирад салковой акча ӱлеери керегинде постановлениезин шӱӱштибис. Бу акчанаҥ Алтай крайга јаан акчалар келишти. Јуртээлемдик хозяйстволор мал-ажына толо ӧлӧҥ эдип албаза, олорго кандый да компенсациялар эдилер учурлузын федерал јаҥдарла эмдигештеҥ иштезе, мӧрлӱ болоры јарт. База айдарга турганым, органический аш-курсак керегинде јасак јаратканыбыс, бу јасак бистиҥ јуртээлемчилериске сӱреен јарамыкту тӧзӧлгӧ болоры алаҥзу јок. Кыскарта айтса, ару кей тынып, ару суу ичип, тайганыҥ тамзык ӧлӧҥин јиген (бис олорды минералла удобрениелеген эмезе пестицидтер тузаланып ӧскӱрген ӧлӧҥлӧ азырабай јадыс ине эмезе беске алынзын деп антибиотиктер бербейдибис) мал-ажыстыҥ эди ле сӱдинеҥ јазаган аш-курсак шак ӧрӧлӧй ӧзӧр стимуляторлорло азыраган деп айткан мал-аштыҥ продукциязынаҥ ас ла салза, эки катапка баалу болор учурлу. Јасакта органический аш-курсак деген оҥдомол чокым јарталып калган, мындый продукцияныҥ сертификадын јуртээлемниҥ кандый ла бӱдӱмдӱ хозяйстволоры алар аргалу, ИП-даҥ ала аргрохолдингтерге јетире. Јасактыҥ бойы јарадылганы јаан иштиҥ јӱк башталганы туру, эмди федерал Башкаруга јасакты мынаҥ ары чыҥдый иштедетен подзаконный акттарын, ээжилерин, кемин, кемјӱӱзин чындык белетеери арткан. Бистиҥ республиканыҥ Башкарузына ла јуртээлем министерствозына база эмдигештеҥ кыймыктанар керек деп бодойдым, Алтайыстыҥ органический аш-курсагын садар рынокты эмдигештеҥ бедирегени, белетегени мӧрлӱ болоры ончобыска јарт.
-Родион Борисович, президенттиҥ талдаштарыныҥ кийнинде Башкаруда кубулталар болуп, јуртээлемде јаҥы вице-премьер ле јаҥы министр тудулганы кандый санааларга экелет?
- Јаҥы вице-премьер ле јаҥы министр тудулганыныҥ баштапкы алтамдары кӧрӱне берди деп айтсам, јаан јастыра болбос. Бу ла јуукта јуртээлем министерствозы бойы да, "Сколково" ло РАНХиГС-тиҥ агропродовольственный политика ааайынча тӧс јери де албаты-јонды аш-курсакла јеткилдееринде јеткер болдыртпазыныҥ доктриназына потребительский сурууны тыҥыдары аайынча кожулта эдер шӱӱлтезин угускандар. 2010 јылда јӧптӧлгӧн эски доктрина ороон ичинде садылып турган аш-курсак бойыс ӧскӱрген аш-курсак болзын деген планын бӱдӱрип салган, аш-курсактыҥ бӱдӱмдеринеҥ јӱк ле сӱт јанынаҥ программа эмеш бӱтпеген. Шак бу доктринаны бойыныҥ ӧйинде бӱгӱн јуртээлем аайынча вице-премьер болуп турган А.Гордеев белетеген эди. Јуртээлемге адылу вице-премьер тургусканы јакшы, нениҥ учун дезе, мынаҥ озо А.Ткачев јӱк јуртээлемниҥ министри бололо, государство јуртээледи јӧмӧӧр сурактарда Минфинге јайыла берип турганы јарт кӧрӱлген. Мыныҥ бажында госјӧмӧлтӧ отрасльга, подотрасльга эмес, а кажы ла производительге, чынын айтса, јаан-јаан агрохолдингтерге берилген. Аш, помидор, эт, сӱт ле ӧскӧзин де иштеп турган производительдер "мениҥ аш-курсагым эҥ ле керектӱ, мениҥ аш-курсагым эҥ ле талдама" деп бой-бойлорыла маргаандажып баштагандар ла министрдиҥ адазыныҥ адыла адалган агрокомплекс ороон ичинде рис ӧскӱреринде экинчи, сахар јазаарында ла ээленген јерлериниҥ кемиле бежинчи боло берген, а кичӱ ле орто кемдӱ производительдер госјӧмӧлтӧ јок артып калгандар. Јаҥы јалмууш јаҥыдаҥ јалмап, јаҥы вице-премьер ле јаҥы министр мындый јастыраларды этпес деп иженерис артат.
- Адакыда, албаты-јонго айдып ийер не сӧзигер бар, айса болзо, кӱӱнземел бар?
- Кӱӱнземел бир ле: бастырабыс эзен-амыр, су-кадык ла јеткил-бӱткӱл јӱреели, база сӱӱш, сӱӱнчилер ле ырыс келзин!!! Эл Ойында болгоныма сӱӱнедим, Алтайынаҥ ыраакта јӱрерге, албаты-јонго јарабай турган јасактар јазаарга ла јӧптӧӧргӧ кӱч эмей, айдыҥ-кӱнниҥ айалгазы быјыл Москвада да, Алтайда да кату болды. Бот, мындый ӧйдӧ калыгыстыҥ сӱрлӱ байрамы кижиниҥ кӱӱнин кӧдӱрет, ийде-кӱч берет. Улаганныҥ улузын мактаар кӱӱним бар, сӱреен јараш байрам биске сыйладылар, акча-манаттаҥ кату ӧйдӧ мындый јыргалды кӧдӱрип чыгарга баатырдыҥ баатыры, ойгордыҥ ойгоры болор керек. Ойынныҥ ачылтазы сӱреен јарады, оны сананып тапкан, тургускан В.Е. Кончев ле К.Ф. Малчиевке јаан быйан! Алдындагы Эл Ойындарда чылап, ары-бери чачылаҥдаган, анда-мында јыгылган эзириктер јок болгоны сӱӱндирди, Эл Ойынды эрӱӱл ӧткӱрип ийер арга болордо, арткан да јыргалдарысты, куда-кубуйысты, той-белкенчегисти не эрӱӱлге ӧткӱрбезибис деген санааларга да келдим? Алтай кӱрештиҥ "абсолютказын" кӧрӱп, бу теп ле тегин маргаан, теп ле тегин кӱреш эмес, а нацияныҥ ады-чабын чыгаратан јаан учурлу јарак болгоны бистиҥ кӱрешчилерге јетпей тургандый билдирди, олор маргаанга, кӱрешке бир де белетенбей чыккандары сӧӧк-тайактарынаҥ, балтыр-бултырларынаҥ јарт кӧрӱлди.
- Эл Ойынныҥ ӧйин ӱч эмезе тӧрт јылга узадар керек деген шӱӱлтелер јӱрӱ, слер, оны канайда кӧрӧдигер?
- Јаратпай јадым. Эл Ойын бастыра албатыбысты бириктирип јаткан сок јаҥыс байрамыс, а республиканыҥ ӧс калыгыныҥ - кӧксиниҥ ойы, кӧзиниҥ чогы: бистиҥ кеп-кийимисти, јаҥарысты, кайысты, кожоҥысты, кокырысты, кӱӱлик ойноткыларысты мынаҥ ӧскӧ кайда кӧрӧрис, кайдаҥ угарыс? Хакас, якут, тыва, бурят калыктар мындый байрамдарын јылдыҥ ла ӧткӱргилеп јат, биске, карын да, олордоҥ тем алынар керек деп бодойдым. Бу Эл Ойында эмеш оҥдолбой арткан сурак "келер Эл Ойын кайда болор?" деген сурак болды, алдында Эл Ойындарда андый болды ине: байрамды ӧткӱрген аймак эки јылдаҥ байрам ӧткӱретен аймакка эстафета беретени?
- Ачык-јарык куучынаар учун јаан быйан, јаактуга айттыртпагар, јарындуга туттыртпагар!