Арасей ороонныҥ

бастыра толыктарынаҥ jуулган бу фестивальда ончо туружаачылар ортодо Мерген эҥ артыктарыныҥ тоозында болгон, бойыныҥ койу кайыла, аҥылу кÿÿзиле кöрööчилерин бактырган. Мерген бÿгÿн бистиҥ редакцияныҥ айылчызы. Аймактыҥ газединиҥ

кычыраачыларына бойыныҥ jайаандык jолы, ижи, амадулары керегинде куучындарга jöпсинди.

- Мерген, алтай албатыда кеп-сöс бар "Мал киштежип, кижи куучындажып таныжар". Ады-jолыҥ эл-jон ортодо элбеде jарлу да болзо, кычыраачыларга бойыҥ керегинде куучындап берген болзоҥ?

- Чыккан-öскöн jерим Улаган аймактыҥ Чибилÿ jурты, сööгим оргончы болор. Энем Светлана Сергеевна, адам Константин Петрович Тельденовтор. Биледе бис эки карындаш. Энем кÿÿ jанынаҥ jайалталу кижи. Байанла коркыш ойноор, радиодо ойноп jаткан кÿÿни угуп, бу ла отурганча келиштирип ойноп ийер. Угы-тöзимде jаан кайчылар болгон, байла, кайлайтаны öбöкöмнöҥ берилген jайалта. Jаш-тушта мен спортло jибиркегем, греко-римле кÿрешкем, кайлабагам, кайлаарга ÿренбегем де, jе кайды угарга сÿреен jакшызынатам. Бисте Асканаков Олег деп кайчы айылдаш болгон. Мен ого аҥдыжып öткöнип кайлап турзам, ол меге айдатан: "Каткыр-каткыр ла, удабас бойыҥ да кайлаарыҥ" - деп. Айылдажым та кайдаҥ билген мениҥ кайлаарымды, эмдиге кайкайдым.

Оноҥ бир öй тÿш jериме баатыр келип баштаган, топшуур сыйлаза, мен албай турарым. Jе качан jайалта ары jанынаҥ берилген болзо, оноҥ ырап барары jок эмтир. Кандый да öй кайла jилбиркеп баштагам. Баштап ла кайлап ÿредип баштаган кижи Улаган jурттаҥ Курманов Юрий Трифонович деп кижи болор, кийнинде топшуурла ойноп ÿреткен ÿредÿчим Тымыев Александр Михайлович. Кайдыҥ бÿдÿмдерин ылгаштырып ÿреткен кижи - ады-jарлу кайчы Алексей Григорьевич Калкинниҥ jеени Калкин Алексей Николаевич деп кижи болор, база кайчы кижи.

- Мерген, кайга ÿренип, сен jаштаҥ ла ала jаан кöрÿлерде jеҥÿлÿ туружып jÿргениҥди уктым.

- Jе бу jеҥÿлер мени ол öйдö ууландырып jÿрген ÿредÿчилеримниҥ шылтузында эмей. Улаганда балдардыҥ кÿÿлик сургалына jÿрÿп тура, 2004 jылда Тÿркийе jерине барып, эки алтын медальду jанган эдим. Ол албатылык фестивальда ады-jарлу кожоҥчы Jергелей Маташеваныҥ "Меркит" деп кожоҥын кайлагам. 2005 jылда Абакандагы кÿÿлик колледжке ÿредÿге киргем. Колледжте ÿренип тура, "Теленгит" деп этнорок öмöлик тöзöгöм. Бу группага кожо ÿренип турган хакас, тыва, алтай укту уулдар киргендер. Бис текшироссиялык ла телекейлик кöрÿлерде туружып, jеҥÿлÿ jерлер алганыс, jе эҥ учурлузы – ол "Саянское кольцо" телекейлик этнофестивальда Гран-При ойноп алган эдибис. Бу jеҥÿ биске jаан учурлу болуп, кажыбыстыҥ ла jайаандык jолына ийде берген.

- Сен кайлаар jолды талдап, оныҥ öзÿмине jöмöлтöлÿ jаан иш бÿдÿредиҥ. Бу керегинде куучындап берзеҥ?

- Кай – ол алтай культураныҥ тöзöлгöзи деп айдарым. Оныҥ учун оныҥ öзÿминеҥ бÿткÿл албатыныҥ культуразыныҥ öзÿми камаанду дезем jастыра болбос. Кайдын учуры сÿрекей jаан ла тереҥ болор. Мында албатыныҥ кöрÿми, тили, культуразы, тÿÿкизи салынган. Кай албатыбыстыҥ канында, оныҥ да учун бистиҥ jаандарыс тöзööндÿ, тереҥ кöрÿм-шÿÿлтелÿ, шыраҥкай болуп jÿргендер. Калганчы öйдö алтай тилис кунурап jат деп куучындар jÿрет. Тöрöл тилистиҥ сÿрлÿзин, арузын чеберлеп аларга биске кöп кай чöрчöктöр угар, jаҥар кожоҥдор кожоҥдоор керек деп бодойдым. Кай ла jаҥар – бистиҥ тилистиҥ аргазы.

Кай ээлу. Ӱй улуска кайлаарга jарабас. Jе бисте кайлап турган ÿй улус ас эмес. Оныҥ учун кажы ла кайлап турган ÿй кижини сананзын, токтозын деп айдарга турум. Бу ойын эмес. Алдында öйлöрдö бистиҥ öбöкöлöрис кай чöрчöктöрди сÿреен угатан, ады jарлу кайчы Алексей Григорьевич Калкинниҥ айтканыла, кайчы кайлап jатса, Алтайдыҥ ээзи табыланып, угуп отурар. Алексей Григорьевичтиҥ "Кай барда - Алтай турар, Алтай турганда – телекей турар" - деп сöстöри сÿреен учурлу деп бодойдым.

- Байла, оныҥ да учун "Ээлÿ кай" деп тöзöгöн биригÿниҥ ады да учурлу дезеҥ?

- Чын, бу учурлу ат. Бис "Ээлÿ кай" деп биригÿни кайды öзÿм алынзын деп амадулу тöзöгöнис. Бу биригÿниҥ ижин мынаҥ да озо öткÿргенис, jе документ чаазында ады салынып, иштеп келгени бир jыл болды. Мынаҥ озо Кöксуу аймактыҥ Тÿнгÿр jуртында "Ээлÿ кай" деп курултай öткÿргенибис. Сегис кайчы турушкан, жюри камыс jогынаҥ эҥ артыгын талдаганыс. Кажы ла кайчы бойына jараган кай учун ÿнин берген, мынайып, Кан-Оозы jурттыҥ кайчызы Эмил Теркишев эҥ кöп ÿн jууган эди. Эмилдиҥ бу jеҥÿзи учурлу болгодый, бÿгÿнги кÿнде ол "Ээлу кай" биригÿниҥ председатели болот.

"Ээлÿ кайдыҥ" амадулары кöп, бис республикабыстыҥ аймактары сайын jоруктап, кайлап, jашöскÿрим ортодо кайлаар jайалталу балдарды таап, олорды jöмööр иш öткÿредибис. Быjыл мындый jол-jоруктардыҥ кийнинде jайалталу jиит кайчы табылды, ол Кош-Агаш аймактаҥ Баир Турлунов. Jол-jоруктыҥ учында кайчылар Алексей Григорьевичтиҥ чыккан-öскöн jеринде, Паспарты jуртта, jуулышканыс. Мында Баир он сааттыҥ туркунына "Маадай Кара" деп чöрчöкти кайлаган.

Бис, кайчылар, бойыстыҥ биригÿниҥ адынаҥ сый да учурлап сыйлайдыс. Öткöн республикан Эл Ойында биске jараган кÿрешчиге, Кудюшев Айдынга, байтал сыйладыс. Тижи малдаҥ мал кожулар, оныҥ учун бу кожулып, кöптöп барзын деп алкышту кайчылардыҥ амадулу сыйы болор. Эмди удабас Горно-Алтайск калада албатылык кайчылардыҥ курултайы öдöр. Бу курултайда бис "Ээлу кай" биригÿ бойыска jараган кайчыга база байтал сыйлаар амадулу.

- Мерген, бу öткÿрилетен курултай керегинде куучындап ийзеҥ?

- Бу албатылык кайчылардыҥ курултайы бу ла сыгын айдыҥ 21-22 кÿндеринде Горно-Алтайск калада драм театрда öткÿрилер. Öткÿрилип jаткан курултай Арасей ичинде jарлалган волонтерлордын jылына ла ады jарлу кайчы Т.А. Чачияковтыҥ 95 jажына учурлалып jат. Бу албатылардыҥ кожоҥдорыныҥ текшироссиялык фестивалиниҥ тергее ичинде öткÿрилип jаткан баштапкы этапы болор. Фестиваль бойы келер jылда кÿÿк айда öткÿрилери темдектелет. Курултайга ончо кайчыларды турушсын деп кычырып турубыс.

- Бис билерис, "Ээлÿ кайдаҥ" öскö слердиҥ баштаҥкайаарла алтай албатыныҥ кÿÿлик ойноткыларыныҥ национальный оркестри тöзöлгöн…

- Эйе, алтай албатыныҥ кÿÿлик ойноткларыныҥ национальный оркестри тöзöлгöни база jаан иш. Бÿгÿнги кÿнде бу оркестрде одус бир кижи иштейдис. Оныҥ тöс амадузы jашöскÿримге албатыныҥ кÿÿлик ойноткыларыныҥ учурын jартаары, кÿÿзиниҥ сÿрлÿзин jетирери. Бир кÿÿлик ойноткы ойнозо оныҥ ÿни канай угулар, беш ойноткы ойнозо кандый кÿÿ чыгар, он ойноткыныҥ ойыны кандый болор? Алтай кÿÿ сÿреен jараш ине. Бу сÿрлÿни jашöскÿримге кöргÿзип, jилбÿ ойгозоры – бистиҥ амадубыс.

- Мерген, jилбилÿ эрмек-куучын учун jаан быйан. Эдилген иш те, амадаган амадулар да кöп эмтир. Мынаҥ да ары jайаандык jолыҥа бийик jедимдер ле турулталу иш кÿÿнзейдис!

Jуруктарда: Мерген Тельденов Ӱч-Сÿмердиҥ алдында, Ак-Кем кöлдиҥ jарадында; эҥ артык кÿрешчи А. Кудюшевке байтал сыйлаар öйдö, Эл Ойын-2018.