Сталинград кала учун јуу – согуш. Дон ло Волга суулардыҥ јарадында 200 кӱн ле тӱн
улалып, анаҥ ары Сталинградтыҥ стенелеринде ле каланыҥ ичинде болгон мындый
јуу-согушты кижиликтиҥ тӱӱкизи билбеген. Бу эҥ канду тартыжу кемиле 100 муҥ
квадрат метр кире јерде, фронттыҥ узуныла 400 километрдеҥ 850 километрге јетире
улалган. Канду согушта эки јандай 2,1 миллионноҥ ажыра улус турушкан. Ончо јаба
Ойрот автоном областьтаҥ Совет черӱге 42 268 черӱчил барган, олордыҥ божогоны ла
суруузы јок јылыйганы 3332 кижи, 25 кижиге божогон кийнинеҥ Советский Союзтыҥ
Геройы деп ат адалган. Сталинградты корыырында ла ол јуу-согуштыҥ јеҥӱзинде
бистиҥ де јерлештер туружып, јеҥ јастанган, олордыҥ аттарын адап ийеектер: Јазулу
јурттаҥ Сандяев Иосиф Сергеевич (1924), Саратан јурттаҥ Карабашев Самсон Лукич
(1909), Чибиттеҥ Попов Петр Васильевич (1903), Улаганнаҥ Казаков Василий Мамо-рович (1908) ле Кыдыев Булбан Танкинович (1911). Бу јуу-согушта ончо кӱчин берип,
тирӱ артып, јуучыл јолын анаҥ ары улалтып, Ада Тӧрӧл учун Улу јуунаҥ јеҥӱлӱ чыгып,
Алтайына эзен - амыр јанып келгендер база бар: Балыктујул јурттаҥ Бачимов Андрей
Иванович ле Тадышев Андрей Павлович, Балыкчынаҥ Бычинов Савелий Иванович,
Тужаардаҥ Тадышев Максим Тихонович ле Челчушев Петр Иванович, Чибилӱнеҥ
Курманов Михаил Иванович ле Олчонов Иосиф Пантелеевич, Кӧӧдӧҥ Тондоев Петр
Александрович. "За оборону Сталинграда" деп медальла кайралдатканы Јазулунаҥ
Темдеков Матвей Павлович (1919) ле Чибилӱнеҥ Белеев Егор Дмитриевич (1919).
Матвей Павловичтиҥ бу јуу-согуш кере-гинде эске алынганы јокко јуук эмтир, Воронежский фронттыҥ составында Сталинградты корулаганында турушкан, олорды
Забайкальенеҥ Сталинград јаар чачарда, "андагы солдаттар ла офицерлер, кадровый
армия келген деп, тыҥ сӱӱнгилеген"- деп фронтовик ӧрӧкӧнниҥ айтканын балдары
эске алыныштарында куучындаган. Егор Дмитриевичтиҥ Ада Тӧрӧл учун Улу
јуу керегинде куучынынаҥ алылган ӱзӱк: "Сталинград кала учун тартыжу уур-кӱч
айалгада боло берерде, бистиҥ стрелковый дивизияны ары болушка ийген. Бистиҥ дивизия "обстрелянные" деп чоло атту болгоныс, бастыра јуу-јепселисти алганча барганыс. Бис јаҥы ла Одесса, Керчь калаларды корулап, јайымдап, талбырап калган дивизия болгоныс. Сталинградта ол тушта јаан јуучыл јепселдер белетеп чыгарып турган заводтор болгон. Кавказ ла Орто Азия ла бир
канча калалар ла колбу тудатан, суула, јерле јолдор бу кала ажыра болгон. Немецтер
оныҥ учун бу каланы колго кийдирер амадулу болгон. Оноҥ Сталинниҥ адыла
адалган город болзын. Баштап тарый јаҥыс ла коруланатан айалга болгон, ичкерлеп
барар арга јок. Кезик дивизиялардыҥ чагы чыгып калган, мыныҥ ла алдында
болгон јууда туружып. "Калганчы солдатка јетире турзын!" деп јакару болгон.
Јуу-јепсел де коомой, курсак-тамак та јок, ӧйинде јетирилбес. Коштойында ла
бу ӧйдӧ "Воронежский котел" деп тыҥ тартыжу болуп турган ӧй болгон. Эки
јара јуулажып болбозын немец билип, эҥ ле тыҥ јуулашкадый дивизияларын Ста-линград јаар ийип, быжулап турган. Союзниктери итальяндар, румындар болушка коркышту талдама черӱзин ийип турган. Је база кӱч ле болгон бистиҥ улуска. Тӱни-тӱжи бомбалар, листовкалар чачып, немец
те база тыҥ ла тартышкан. Сталинград город бастыра јемирилип калган болгон.
Је оноҥ бистиҥ ӱч фронт ӱч јанынаҥ арадап туйуктайла, курчуунаҥ чыгып болбос
эдип, јуу-јепсел, курсак-тамак јетирилбес эдип айалга тӧзӧйлӧ, Паулюстыҥ атту-чуулу армиязын эки јара бӧлӧ соголо, олјого алганыс. Немецтер де тыҥ ла удурлашкан, "ӧлзӧ - ӧлӧр лӧ" деп санангылаган ошкош. Генералдары, офицерлери, солдаттары торологылайла, чарчагылайла, ӧлӧргӧ једе бергилеген, тартыжар кӱчи јогын билип, биске багынып, олјого кирген. Бу јууда немецтердиҥ јуулажар кӱӱндери јоголып, чаксыражып баштаарда, бистиҥ кӱӱн-санаас бийиктеп,
арга-кӱчис кирип, Кызыл черӱниҥ айалгазы оҥдолып баштаган. Је оноҥ бистиҥ дивизияны тургузала Ростов јаар јуу-согушка туружар этире аткарган" - деп, мынайып
адам куучындап, - "А олорды кем кычырган, кем айткан бисти келип јуула" - деп кызы
Мундусова (Белеева) Наталья Егоровна куучындаган. Адамныҥ јуучыл јолыныҥ оноҥ
ары улалганы Ростовто госпиталь, Польша, Германия, Берлин – рейхстагтыҥ стенезине "Ойротия – Белеев Е.Д." деп кол салганын куучындаар болгон. Алтайына адам
эзен-амыр 1946 јылда јанган. "Бистиҥ улустыҥ јалтанбазыла, тынын кысканбазыла,
ат-нерезиле бу јууны алып чыктыс" - деп адазыныҥ айткан сӧстӧрин Наталья Егоровна
эске алынып, куучынын тӱгести.
Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ тӱӱкизинде Сталинградта болгон тартыжу аҥылу
ла учурлу болгонын темдектеер керек. Канча муҥ улустыҥ каны ла јажы тӧгӱлген
Сталинградтыҥ јерин кижилик качан да ундыбас. Бу канду тартыжуныҥ истери улустыҥ
јӱрегинде, музейлерде тургускан јуучыл јепселдерде, јуучылдардыҥ аттарын ӱргӱлјикке
бичиген таштарда јылдар, чактар туркунына артар.
Ч.Манзырова
(Јуучылдардыҥ ады-јолдоры "Ада – Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде Улаганныҥ
улузыныҥ јуучыл ла ишмекчи једимдери" деп бичиктеҥ алылган)