Бу јылдардыҥ туркунына 15 муҥ кире совет јуучыл јеҥ јастанган. Бистиҥ де аймактаҥ кӧп тоолу ол
тушта јиит уулдар ол ыраак талага бойыныҥ интернационал молјузын бӱдӱрип
барган. Ол тоодо Улаган јурттаҥ Иван Иванович Тюльтеков. Иван Ивановичле орооныстыҥ тӱӱкизинде тереҥ ис артыргыскан учурлу кӱнниҥ ле Кызыл
Черӱниҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгына учурлалган байрамныҥ (эмди Тӧрӧлин
коручылдардыҥ кӱни) алдында туштажып, озогызын ойгортып, куучын-эрмек
ӧткӱрдис.
- Афганистанга канайда барганаар?
- 1980 јылда кандык айда черӱге барарымда, Бар-наул каладаҥ ойто јандырып ийген. Кӱӱк айдыҥ байрамдарыныҥ кийнинеҥ Рубцовск калага баргам.
Призывной пункта бир неделя кирези болгом. Кожо бир де алтай уулдар јок болгон. Оноҥ јуучыл эшелон келип, поездле учебкага Узбекистан апарган. Ондо кӱчӱрген айга јетире болгом. Бир кӱн тӱнде, биске нени де айтпай самолетко отургызып учура берген.
Самолетто бир сааттыҥ бажында стюардесса чыгып: "Приветствую вас на борту, совершающий рейс до города Кабул" - деп айдарда, бастыра уулдар араай боло берген. Кабулда аэродромго келип, бисти частьтар сайын чачкан. Мен Герат деген провинцияда Шинданд
деп јерге баргам. Башка јерге барып кӧп солдаттар оорып та турган болгон. Мен де оорыйла Узбекистанда госпитальда јадып эмденип, ойто ло Герат провинцияга
аткарылгам, 101-чи полктон.
- Баштапкыда ла башка јерге барза, кандый кӱӱн-санаалар болды?
- Баштапкы ӧйдӧ кайкап ла турбай – ондый јер кӧргӧн эмес. Бистиҥ јердий агаш-таш та јок. Узун чӧл, ыраа-гында кырлар. Тӱште изӱ, тӱнде соок.
- Јербойыныҥ улузы слерге кандый болды?
- Јакшы. Олордыҥ офицерлери биске јаантайын ла айылдап келип туратан.
Мениле кожо алтай уулдар болбогон. Је ӧскӧ укту јуучылдар кӧп болгон, је ол јанынаҥ
бир де оҥдошпостор, ачыныштар болбойтон – Советский Союзта национализм деп
неме болбогон до.
- Кандый бир учурал керегинде куучындап ийген болзоор? Коркышту ба, кат-кымчылу ба, эмезе јилбилӱ?
- Афганистанга барып, коркыбагам деп айтса, јастыра болор. Јууга барган кижи тӱҥей
ле коркып јӱрбей. Бир катап колоннала барып јаткан болгоныс. Бисти БТР, БМП-лар
ӱйдежип турган болгон. Мен орто Россияныҥ бир орус уулыла КАМАЗта болгоныс.
Озо баштап бир јартамал айдып ийейин: колоннала барып јадала, бир-бир техника
туруп калза, оны таштап ийетендер. Ажуларда атыртып кӱйӱп калган машиналарды,
танк јолдоҥ туура ийдип, колонна оноҥ ары барып јат. Ол ээчий-деечий барып јаткан
техника бир де токтобос учурлу, нениҥ учун дезе туруп калган колоннаны аткылап
салардаҥ айабас. Је бот, бистиҥ КАМАЗ изип, туруп калган. Карын суу јанында болуп,
ол орус уул котелокло сууны тажып, колоннаныҥ учы јеткелекте машинаны соодып
ийген. Оноҥ башка бистиҥ машинаны таштап, бисти колоннада калганчы келип јаткан
техника отургызып алар эди.
- Јуудаҥ јанып келеле, амыр јӱрӱмге ойто ӱренижерге кӱч болды ба?
- Кӱч болбогон. Оноҥ бери кӧп јылдар ӧткӧн, ӧйлӧ кожо ундылып калат. "Јакшы неме капшай ундылат", је јаман да неме узак ӧйдиҥ бажында ундылып калат. Кезик јуучылдар ӱренижип болбой, аракыга, наркотик-терге кирген. Је кылыгы тыҥ солдаттар оныҥ кийнинде
иштеп, ӱренип јӱре бергендер. Черӱниҥ кийнинде Омск калада милицияныҥ школында ӱренип турарымда, бистиҥ курста јирмедеҥ ажыра Афганистанныҥ вете-рандары болгон. Афганистанда мен болгон ӧйлӧрдӧ (1980-1982 јылдар) айалга эмеш токыналу болгон. Оныҥ кийнинде тыҥ канду јуу-согуштар болгон.
- Канча јыл ӧткӧн соҥында, кайра кӧрӱп, Афга-нистанда јуу Советский Союзка керектӱ болгон
бо, айса керек јок болгон бо?
Эмдиги сагыжыгар кандый?
- Ол тушта бистеҥ кем де нени де сурабай турган болгон. Ол ӧйдиҥ политиказына керектӱ ле болгон болбой. Бир јанынаҥ кӧрзӧ, черӱни база ӱредер керек, јуу-согуш јогынаҥ оны база ӱредип болбос.
- Эмдиги јашӧскӱримге кандый кӱӱнземел айдараар?
- Эмди ӧзӱп јаткан ӱйеге школго јакшы ӱренип, бийик ӱредӱлер алзын деп кӱӱнзейдим.
Кайда ла јӱрзе бойыныҥ адын, албатызын тӧмӧн тӱжӱрбей јӱрзин. Ачу ашка ӱстӱкпей,
су-кадык ла болзо, артканын иштеп албай. Черӱге барза, Алтай јерин јаман кӧрдӱрбей,
бажын бийик кӧдӱрип јӱрзин деп кӱӱнзейдим.
Адакыда, бастыра черӱде болгон, черӱге баратан, эмдиги ӧйдӧ черӱде уулдарды ба-стыразын Тӧрӧлин коручылдардыҥ байрамыла уткуп турум. Су-кадык, иш-тожында
једимдер, бала-барказы амыр ӧссин деп кӱӱнзейдим.
Дмитрий Акчин куучындашкан