Бӱгӱн дезе, сабырт ла этсе, телефон колдо.

Кандый ла ууламјыны алзаҥ, бойыныҥ солунталары: јайаандыкта, кеендикте, јонјӱрӱмдикте, политикада.

Бу катап мен бойымныҥ статьямда кеендиктиҥ ле культураныҥ телекейин, јартап айтса, бистиҥ

тергеениҥ јӱрӱминде оныҥ кубулып барганы, солынганы ла бӱгӱнги кӱнде јеткен једимдери керегинде кыскарта айдып ийер деп санандым.

Кеендикте

Кеендикти алза, Алтайды, оныҥ јаражын јурукка кӧп јурукчылар салган. Бойыныҥ ӧйинде Григорий Иванович Чорос-Гуркин "Хан-Алтай" јуругыла телекейди бактырган эди. Кийнинде ӧйдӧ Игнат Ортонулов ло оноҥ до ӧскӧ јурукчылар кеендиктиҥ "бескезин" јаҥыс катап эмес корулаган, канча јӱзӱн јуруктар јурап, тергеениҥ адын кӧдӱрген.

Бӱгӱн республика јаҥы јайалталарыла оморкойт. Бу ла јуукта Горно-Алтайскта 7-чи таҥмалу школдыҥ туразыныҥ тыш јанындагы је ле деген стенезине Чорос-Гуркинниҥ сӱри јуралганын кӧп улус кӧргӧн дӧ, уккан да болор. Јиит јурукчы Аржан Ютеев тоолу ла кӱнге каланыҥ тӧс тепсеҥин оноҥ кееркемјилӱ эдип салды. Талдап алган јурук тегиндӱ эмес болгонын база темдектеп салайын. Јаҥы ла јол алынып, ичкери ӧзӱмге чыгып келген јиит јурукчы атту-чуулу, "ээлӱ" јурукчы Григорий Чорос-Гуркинди оныҥ јарлу "Хан-Алтай" деген јуругыныҥ коштойына јурап, эки улу "айалганы" чындык кӧргӱзип салды. Нениҥ учун айалга? Ол эмезе феномен деп айдайын. Каруузын бедиреерге, тыҥ ла ыраада барбайлы. Алтай – ол ончо тӱрк калыктыҥ кабайы болгонын ӱзебис билерис ле ол керегинде кӧп куучындабай јадым. Бӱгӱнги кӱнде телекей ичинде "бис тӱрктер" деп аданып турган ончо албаты Алтайды бистиҥ тӧрӧлис деп кемзинбей ле ачыгынча айдат. Орооныстыҥ президенти Владимир Путинниҥ алтай тил ол јебрен тӱрк тил деп база айтканы санаагарга кирип ле турган болбой.

Алтай — ол кабай — бай тӱӱкизиле, калык таркаган јерлериле, телекейди кайкаткан јаражыла, кеендигиле. "Хан-Алтай" – јарлу јурук, бойыныҥ ӧйинде ӱч катап јуралган. Анда јурукчы тӧрӧл јеристиҥ јыҥыс этпезин сӱреен јакшы кӧргӱскен. Талдаган ӧҥдӧр, јуралган элементтери кажызы ла тереҥ учурлу: јайым куш, ӱргӱлјик мӧш, кайа, сӱмерлер. Чорос-Гуркин бу јурук ажыра Алтай ӱргӱлјик феномен деп кӧргӱскенин билер улус тӱрген оҥдоп ийер. Јайалталу јиит Аржан Ютеев Чорос-Гуркинниҥ ончо јуруктарыныҥ ортозынаҥ бу јурукты тегиндӱ талдап албаганы јарт. Айдарда, јурукчы јурукчыныҥ јурук ажыра айткан кӱӱнин кӧгӱс ажыра оҥдогон, оны эмдиги ӧйдиҥ улузына јартаарга ченешкен. Анда ла Гуркинниҥ сӱри – алтай кийимдӱ, алтай кептӱ.

Стрит-арт бӱдӱмле јураган бу јурукта – бис Алтайдыҥ ээзи, келер ӧйи деген оҥдомолдор салынганын ундыбайлы. Онызын бис, тегин кычыраачылар, билип јӱрер учурлу. Ӱзеери быјыл Улу јурукчыныҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгы. Айдарда, айланатан, ӧҥдӧйип, ичкери кӧрӧтӧн, тизедеҥ бутка туруп, турумкай баратан ӧй једип келгениниҥ белгези бу деп оҥдо-годый. Кеендиктиҥ келер ӧйи — Аржанныҥ колында ла бу тегиндӱ эмес. Кӧскӧ кӧрӱнбес, кулакка угулбас, бичикле келбес, билимде салынбас ӱредӱ ӱйедеҥ ӱйеге улалып, атту-чуулу јурукчыныҥ ийдези, јайалтазы, айса болзо, Аржанга келип тӱшкен болбой деп, бир јаан јашту кижи айтканы база тегиндӱ эмес. Кычыраачылардыҥ ајарузына: Аржан Горно-Алтайск кала ичинде сок јаҥыс алтай кӧгӱсту, алтай тилдӱ 7-чи таҥмалу школдо ӱренген.

Јайаандыкта

Владимир Кончев башкарган "Уул-чактардыҥ студиязы" санаагарга кирет пе? Ол тушта ол ло Равиль Лиров, Добрыня Сатин, Шоҥкор Модоров, Арутай Ада-ров, Азулай Тадинов ло оноҥ до ӧскӧлӧри сценага чыгып, алтай ойноткыларла ойноп, кӧрӧӧчилердиҥ сакылталу ӧмӧлиги боло берген. Ӧй ӧткӧн. Олордыҥ тал-табыжы јылыйып калган. Је бу ла эки-ӱч јыл кайра, алтай эстрадада, кожоҥдо јап-јаҥы ӱндер чыгып келди. Бу ла ӧрӧги адалган уулдар эмди јаҥы кожоҥдорыла сӱӱндирет, олордыҥ эдип турган чӱмделге ижи – эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине бастыра јанынаҥ келижип јат. Онызы оморкодулу. Мындый кенетийин корболоп ӧзӱп келген ач ӱрендер бӱгӱн тергеебистиҥ адын кайда ла чыгарып баштады. Бу база ары јанынаҥ темдек пе?

Јарлу "Амаду" ӧмӧлик 90-чы јылдарда улустыҥ јӱректерин не аайлу кӱйбӱреткен. Оныҥ кийнинеҥ бистиҥ кожоҥдорыс ол ло кеминде артып калган, ӧзӱм јолы токтогон деп айтса, бир де јастыра болбос: кожоҥдордыҥ учуры да, кӱӱниҥ бӱдӱмдери де. Тӧс тема: кайран кыс мени кӧрбӧди, сен кайда кару кӧӧркийим, сен меге неге јетпейдиҥ, керек јок сен меге ле оноҥ до ӧскӧ комыдалду кожоҥдор 21-чи чактыҥ экинчи онјылдыгына чыгара ойноды. Је эмди јаҥы ӱйе бойыныҥ јаҥы кожоҥдорыла бисти сӱӱндирет. Анчада ла Шоҥкор Модоровтыҥ эдип турган иштерин эл-јон јакшы кӧрӧт. Оныҥ тӧс тепсеҥде тургузып салган пианинозыныҥ јанында јаантайын јииттер, эҥ ле сӱӱнчилӱзи — балдар оны кичееп турганында. Мениҥ студент тушта ӱренип турган ӧйим болзо, экинчи ле кӱнде оны та кем де оодо согуп салар эди… Мында кемди де бурулап турганым јок: ӧй, јӱрӱм андый болгон, оныҥ учун кожоҥдордыҥ да тематиказы сӱӱшле, ол эмезе каруузы јок сӱӱшле колбулу болгоны чын эмей.

Азулай Тадиновтыҥ чӱмдеп турган кӱӱлери јииттердиҥ трендинде. Ол ло Арутай Адаровтыҥ кожоҥдоры, алтай ойноткыла, ол эмезе гитарала илбизиндӱ ойножын ӱзебис јакшызынып угадыс. Ӱзеери эмди ӱзезин интернеттеҥ јайым кӧрӧр арга бар. Чындап, беш јыл кайра Эмиль Толкочеков тӧрӧлине јанып келди. Эмди јаан сценадаҥ бойыныҥ јарлу кожоҥдорыла сӱӱндирет. Оныҥ профессионал кеминде тудунып билери, сценада туруп, отурган кӧрӧӧчилерди олјолоп ийери – бистиҥ эстрадада база бир јаан једим ле јииттерге ӱредӱ.

Добрыня Сатин, Эдуард Согоноков керегинде айтпазам да, ончобыс билерис. Олордыҥ аттары телекей ичинде јарлу. Эмди база ла ајаруга алгадый шылтак: ӧрӧги адалган јииттердиҥ кӧп сабазы каладагы 7-чи таҥмалу школды божоткон эди. Бу база тегиндӱ эмес.

Инновациялык ууламјылар

"Кожоҥчы койонок" деген куучынчы бичик ӱредӱлик ууламјыда, чындап та, ачылта ла тӧрӧл тилдиҥ ӧзӱминде јаан алтам болгон. Кӧпчидиш јогынаҥ айтса, ӱредӱликте алтай бичиктер чыкпай турган эмес, чыгып јат. Онызы јакшы. Је эмдиги ӧйдиҥ балдарын алтай тилге јилбиркедери – ӧйдиҥ некелтези. Јӱк бичикле мында керектиҥ аайына чыгары кӱчке келижер. Оныҥ учун Чейнеш Сабинаныҥ ӱлекери элдеҥ ле озо оогош болчомдордыҥ јилбӱзине салынып эдилген. Бу ла јуукта куучынчы наадайлары белетелди. Ондо јаҥыс ла алтай эмес, је анайда ок куманды, телеҥит, чалканду диалекттерле база куучындайт. Чындап, Чейнеш база ла 7-чи таҥмалу школдыҥ ӱренчиги болгонын ойто ло ајаруга алактар.

Ол эмезе, Айсура Таханованыҥ јарлу Пазырыктаҥ табылган кийис кебиске тӱҥейлеп чӱмдеген кебизин алактар. Ӧткӧн ӧйгӧ кайра бурылатан арга эмдиги ӧйдӧ кемге де берилбеген, оны јаҥыс Кудай билер болбой, оныҥ учун бис јебрен ӧйдӧ не болгонын јӱк ле бодош-тыра билерис. Је ол ӧйдиҥ эдимин эмдиги 21-чи чакта колло тудуп кӧрӧри – ол база јаан ачылта. Айсура Таханова база 7-чи таҥмалу школдоҥ.

Бу статьяда мен јӱк ле бир канча јииттерди темдек эдип бичидим. Тергеебисте јарлу јииттер толтыра. Олор керегинде эмди де бичиирим. Је бу статьяда айдарга турганым: бӱгӱнги кӱнде тергеебистиҥ чырайы – 7-чи таҥмалу школ. Политика ол политика, ондо качан да кӧгӱс байлыктаҥ калыкка тузалу энчи артыратан јепсел де, аргалар да, једимдер де јок, политика јаантайын кирлӱ. Тоозы јок политиктер кайда ӱренгени керегинде чек ӧскӧ куучын, је телекей ичине Алтай Республиканыҥ адын корып, тергеебистиҥ культуралык байлыгын, энчизин бийик кӧдӱрип, јербойында јииттерге, текши албатыга таныштырып, апарып, таркадып јаткан јаҥы ӧйдиҥ улузы – 7-чи школдыҥ бозогозын алтаган кечеги ӱренчиктер…